گروه نرم افزاری آسمان

.تشخیص و درمان بیماریها از منظر قرآن، سنّت و طب‌





اشاره

ص: 308

تأثیر آوای قرآن کریم بر میزان اضطراب مادران قبل از عمل زایمان‌

اشاره

ندا میرباقر آجرپز «1»

چکیده‌

اضطراب نوعی تشویش و نگرانی است که در اثر وجود نوعی احساس تهدید یا خطر در افراد ایجاد می‌شود که می‌تواند توانایی درک فرد را کم یا زیاد نماید. اکثر بیماران بستری در بیمارستان دچار درجاتی از اضطراب می‌شوند که می‌توان از روش‌های مختلف غیر دارویی از جمله صوت روح‌افزای ناشی از تلاوت آیات قرآن، به‌عنوان یک روش بسیار موثر و مفید جهت کاستن اضطراب استفاده نمود.

هدف:

تعیین تأثیر آوای قرآن کریم بر میزان اضطراب مادران قبل از زایمان می‌باشد.

روش بررسی:

این پژوهش یک مطالعه نیمه تجربی است که جامعه آماری آن را مادرانی که جهت عمل زایمان به بیمارستانهای منتخب شهر کاشان در سال 87 مراجعه کرده بودند تشکیل می‌داد. حجم نمونه در این مطالعه 80 نفر بوده که به‌طور تصادفی در دو گروه آزمون (50 نفر) و شاهد (30 نفر) قرار گرفتند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات دموگرافیک، چک لیست اضطراب اسپیل برگر بود. در این تحقیق جهت کاهش اضطراب گروه آزمون، قبل از شروع دردهای حاد زایمان، از 20 دقیقه آوای قرآن کریم که از سوره‌های مختلف قرآن انتخاب شده بود توسط هدفون استفاده گردید. سپس نتایج توسط نرم‌افزارspss تجزیه تحلیل شد.

نتایج:

میزان اضطراب گروه آزمون که قبل از شروع زایمان به آوای قرآن گوش داده بودند در مقایسه با گروه شاهد کاهش یافته است. (0001، 0)).
______________________________
(1). هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی کاشان. Email: salam 30021002 I yahoo. co. uk ص: 309

نتیجه‌گیری:

از آوای قرآن می‌توان به‌عنوان یک روش غیر دارویی، مطمئن و ارزان قیمت جهت کاهش اضطراب مادران قبل از عمل زایمان می‌توان استفاده نمود.

واژه‌های کلیدی:

مادران، آوای قرآن، سزارین، اضطراب
ص: 311

مقدمه:

سزارین عمل جراحی بزرگی است که عوارض بسیار زیادی را بر مادر و نوزاد تحمیل می‌کند. در کشور ایران در سال 1381، 37 درصد زایمان‌ها به روش سزارین انجام شد. درحالی‌که سازمان‌های جهانی توصیه می‌کنند 15- 10 درصد زایمان‌ها به روش سزارین انجام شود. (1)
شیوع اضطراب در زنان دو برابر مردان می‌باشد (2) و علت آن وجود استرسهای منحصر به فردی است که به زنان در مقایسه با مردان وارد می‌شود مثل بارداری و زایمان. (3)
Thalassios
در طی تحقیقی میزان اضطراب را در مراحل مختلف حاملگی 15- 13 درصد گزارش می‌نماید. (4) اضطراب یک احساس منتشر بسیار ناخوشایند و اغلب مهم است که با یک یا چند علامت جسمی مثل احساس خالی شدن سر دل، تنگی نفس همراه است. (5) وجود اضطراب در بارداری و زایمان اثرات مضری به همراه دارد. سیستم عصبی اتونومیک در اضطراب طولانی تحریک شده و منجر به افزایش انقباض در عضلات صاف مثل سیستم شریانی شده و این مسئله منجر به کاهش اکسیژن‌رسانی به رحم و افزایش الگوهای غیر طبیعی ضربان قلب جنین و زایمان زودرس می‌گردد. (6) روشهایی که جهت کاهش اضطراب در بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرند به دو دسته دارویی و غیر دارویی تقسیم می‌شوند. در روش غیر دارویی علاوه بر تن‌آرامی، تخیل‌درمانی، لمس‌درمانی و خنده‌درمانی می‌توان از موسیقی‌درمانی به‌عنوان یک روش بسیار موثر و مفید جهت کاستن اضطراب در بیماران استفاده نمود. (7) موسیقی با انحراف حواس و کاهش تمرکز بیمار از محرک‌های اضطراب‌آور باعث کاهش احساس درد و اضطراب می‌گردد. (8) استفاده از موسیقی موجب آرامش، بهبود محاسبه ذهنی و کاهش اثرات ذهنی ناشی از استرسهای وارده می‌شود. موسیقی انسانها را در برقراری ارتباط، اتحاد و تطابق توانا می‌کند. صدای موسیقی باعث ارتباط مؤثری بین پزشک و بیمار می‌شود. موسیقی فقط برای بیماران مفید نیست بلکه فرد سالم نیز احساسات خود را از طریق نواختن ساز و یا نوشتن یک قطعه شعر بهتر بیان می‌کند. همچنین موسیقی در تجدید خاطرات گذشته و پناه بردن به
ص: 312
تخیلات مثبت نقش دارد. (9) دانشمندان معتقدند که شاید ترشح اندورفینها در لذت بردن از موسیقی نقش داشته باشند. (10) بررسی‌ها نشان می‌دهد که موسیقی‌درمانی به نوزادان تازه متولد شده کمک می‌کند که در برابر درد مقاومت کنند و همچنین گریه کودکان به کمک موسیقی کمتر می‌شود. (11) موسیقی نه تنها در افراد بزرگسال بلکه در بچه‌ها و حتی در جنین هم اثرگذار است. ابتکاری که در این زمینه صورت گرفته است شامل بررسی عکس العملهای جنین در هنگام شنیدن آوای آهنگین از قبیل صدای آواز خواندن مادر و ...
می‌باشد. با استفاده از تکنیکهای فیلمبرداری جنین در داخل رحم دیده شده است که در هنگام صحبت کردن یا آواز خواندن مادر یکسری حرکات خاص در جنین اتفاق می‌افتد که مبین این واقعیت است که جنین به آن محرک صوتی پاسخ می‌دهد. موزیک‌درمانی همچنین بر کاهش اضطراب و درد ناشی از زایمان در زنان بسیار مؤثر بوده است (12)
یکی از انواع موسیقی، موسیقی ناشی از تلاوت قرآن کریم است که به‌عنوان یک موسیقی عرفانی دلپذیر با خواص ویژه و ملودی و ریتم مخصوص به خود، به‌عنوان یکی از با شکوه‌ترین ابعاد اعجاز بیان قرآن کریم مطرح می‌باشد (13). یافته‌های تحقیقی نشان داده است که آوای قرآن کریم به‌عنوان موسیقی می‌تواند یک مداخله مؤثر و بی‌خطر بر روی مشکلات بیماران از جمله کاهش استرس، تحریک‌پذیری، کاهش احساس تنهایی، بهبود خلق و تعدیل هیجانات می‌باشد. (14)
قرآن کریم بیانی رسا، سبکی شیوا و آهنگی دلربا دارد که باید این ویژگی به عرصه ظهور برسد و شنوندگان را از هر قبیل که باشند تحت تأثیر قرار داده، جان و هستی آنان را تسخیر کرده و در قبضه خویش درآورد. آن‌گاه است که (ان البیان سحرا) آشکارا مشاهده می‌گردد (15).
با توجه به شواهد فوق و همچنین تفاوتهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در کشور ایران در مقایسه با سایر کشورها، لذا بر آن شدیم تا تأثیر آوای قرآن کریم را بر میزان اضطراب مادران قبل از عمل سزارین مورد بررسی قرار دهیم.
ص: 313

روش بررسی:

پژوهش حاضر یک مطالعه نیمه تجربی در سال 1387 می‌باشد. جامعه پژوهش مادرانی بودند که جهت عمل زایمان به بیمارستانهای منتخب شهر کاشان مراجعه می‌کردند. نمونه‌های پژوهش 80 نفر بودند که بطور تصادفی یکی در میان در دو گروه شاهد (30 نفر) و آزمون (50 نفر) قرار گرفتند. شرایط ورود به مطالعه هوشیاری کامل، حامله بودن، توانایی خواندن و نوشتن، عدم مصرف داروهای ضد اضطراب و مسکن می‌باشد.
سپس نمونه‌هایی که در اندازه‌گیری میزان اضطراب برطبق پرسشنامه اسپیل برگر اضطرابی بالاتر از 20 را داشتند جز نمونه‌های پژوهش قرار گرفتند. ابتدا مادران دو گروه پرسشنامه اضطراب اسپیل برگر را تکمیل می‌نمودند. سپس مادران گروه آزمون، قبل از شروع عمل زایمان، 20 دقیقه از طریق هدفون سوره‌هایی منتخب شده از قرآن کریم را گوش می‌کردند و در پایان این مدت مجددا پرسشنامه اسپیل برگر را تکمیل می‌کردند.
برای گروه شاهد با ایجاد شرایط یکسان با گروه آزمون ولی بدون پخش قرآن کریم فراهم شد، بعد از گذشت 20 دقیقه مجددا سطح اضطراب اندازه‌گیری می‌شد. ابزار سنجش اضطراب اسپیل برگر از اعتبار علمی بالایی برخوردار است و به‌عنوان آزمون استاندارد مورد توجه است. همچنین پایایی این پرسشنامه در تحقیقات مختلف 87 خ محاسبه گردیده است. (16) در این مطالعه نیز با استفاده از یک مطالعه مقدماتی روی 10 بیمار میزان پایانی آن حدودا 90 خ محاسبه گردید. اطلاعات جمع‌آوری شده پس از کدبندی بوسیله نرم‌افزار آماری‌spss و با آزمونهای آماری تی و تی زوجی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفت.

نتایج:

اشاره

نتایج نشان داد میانگین سنی گروه آزمون 34 سال و گروه شاهد 35 سال بود.
همچنین میانگین اضطراب مادران قبل از پخش آوای قرآن در گروه آزمون 43/ 41 و در گروه شاهد 58/ 38 بود و بعد از پخش موسیقی در گروه آزمون 21/ 35 و در گروه شاهد 1/ 42 شده است. (جدول 1)

جدول (1): میانگین و انحراف معیار میزان اضطراب قبل از پخش آوای قرآن کریم و 20 دقیقه پس از پخش آن در گروه شاهد و مورد.

ص: 314
یافته‌ها نشان داد در گروه آزمون بین گوش دادن به آوای قرآن کریم و میزان اضطراب تفاوت معنی‌داری وجود داشت. (05، 0)) بدین صورت که پس از پخش آوای قرآن کریم میزان اضطراب از 1/ 42 به 21/ 35 رسیده است. در گروه شاهد میزان اضطراب پس از 20 دقیقه از 58/ 38 به 43/ 41 رسیده است. مقایسه میزان اضطراب قبل از پخش قرآن نشان داد که دو گروه دارای تفاوت آماری معنی‌داری نبودند ولی میزان اضطراب بعد از پخش قرآن در دو گروه شاهد و آزمون تفاوت معنی‌داری داشت. (05، 0)).

بحث [عوامل متعددی منجر به بروز حالات اضطرابی در مادر در مورد زایمان می‌گردد]:

در طول حاملگی عوامل متعددی منجر به بروز حالات اضطرابی در مادر در مورد زایمان می‌گردد که شایعترین آنها فقدان اعتماد مادر به عامل زایمان، ترس از ناکفایتی خودشان، ترس از درد و ترس از دست رفتن خود در طی زایمان می‌باشد که این عوامل تا حدود زیادی با استفاده از موسیقی قابل کاهش است (17).
یافته‌های این تحقیق نشان داد که آوای قرآن کریم موجب کاهش میزان اضطراب در مادران قبل از عمل زایمان می‌شود. با یافته‌های پژوهش‌chlan در سال 1998 هم‌خوانی دارد و چنانچه نتایج نشان داد اضطراب بعد از پخش قرآن در گروه آزمون از 1/ 42 به 21/ 35 کاهش یافت. درحالی‌که در گروه شاهد میانگین میزان اضطراب بیماران از 58/ 38 به 43/ 41 افزایش یافته است. این یافته‌ها با نتایج تحقیق انصاری که تأثیر آوای قرآن را بر افسردگی بیماران بستری در بخش اعصاب سنجیده است، تطابق دارد (15).
Chlan
معتقد است موسیقی با ایجاد احساس آسایش و آرامش در فرد باعث کاهش تعداد ضربان قلب و تنفس و فشارخون می‌گردد که این تغییرات می‌تواند مربوط به کاهش سطح
ص: 315
آدرنالین خون باشد (18) همانطور که دیده می‌شود مقایسه میزان اضطراب دو گروه آزمون و شاهد نشان می‌دهد که در گروه آزمون اضطراب کاهش یافته است. نتایج پژوهش ما با نتایج تحقیقی که در سال 2002 توسط نلسون و همکاران با عنوان تأثیر مذهب بر شدت علائم اضطراب و افسردگی در بیماران مبتلا به ایدز و سرطان انجام شد همخوانی دارد (19) جی فنی نیز در پژوهش سال 1998 خود اظهار نمود که استفاده از روشهای غیر تهاجمی تسکین درد مثل موسیقی‌درمانی ممکن است جهت کاهش درد زایمان بخصوص در مرحله اول و سوم زایمان در نخست‌زاها موثر باشد. (20) ال سامونز نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسید که استفاده از موسیقی برای انجام زایمان بسیار مفید بوده است به‌طوری‌که 100 خ از افرادی که در حین زایمان به موسیقی گوش دادند مایل به استفاده از موسیقی در زایمانهای بعدی خود بودند. (21) که با تحقیق ما همخوانی دارد. در بررسی دیگری که توسط نیکبخت و همکارانش صورت گرفت نشان داد که آوای قرآن کریم بر کاهش سطح اضطراب بیماران قبل و بعد از انجام اقدامات تشخیصی و درمانی مؤثر بوده است. (14) همچنین در تحقیقی که در سال 1998 توسطMccraty و همکاران با عنوان تأثیر متفاوت موسیقی بر خلق، تنیدگی و بهداشت روان انجام گرفت، نشان داده شد که موسیقی منظم بیشترین تأثیر را در افزایش احساسات مثبت و کاهش احساسات منفی دارد (22) البته نتایج این تحقیق نیز با مطالب فوق همخوانی دارد. تحقیق حاضر نشان داد اختلاف معنی داری ناشی از کاهش اضطراب گروه آزمون در اثر گوش دادن به آوای دلنشین قرآن قبل از زایمان وجود دارد. پوتر و پری در این زمینه می‌نویسند: از موسیقی‌درمانی می‌توان جهت کاهش اضطراب و درد و ایجاد انحراف فکری و القاء خواب برحسب ذوق و سلیقه بیماران استفاده نمود. (23) همچنین باور و هیل اظهار می‌دارند که موسیقی دارای اثرات مفید بسیاری بر روی بیماران مختلف می‌باشد و یکی از مفیدترین اثرات آن کاهش اضطراب بیماران بستری در بیمارستان می‌باشد. (24) و نیز نتیجه تحقیق گود و همکاران در مورد
ص: 316
تأثیر موسیقی و تن آرامی بر کاهش درد بعد از جراحی بیانگر آن است که می‌توان از موسیقی‌درمانی بعنوان روش مطمئن و بدون عارضه جهت کاستن درد و اضطراب بیماران استفاده نمود. (23) بنابراین با نتایج تحقیق فوق همخوانی دارد.

نتیجه‌گیری:

از آنجایی که گوش سپردن به آوای قرآن کریم موجب کاهش اضطراب می‌گردد و دارای محاسنی از قبیل زمان‌بری کمتر، سهل الوصول بودن، سادگی روش، مخارج کم و بدون خطر بودن (در مقایسه با روشهای داروئی) می‌باشد، لذا می‌توان استفاده آن را قبل از سزارین توصیه نمود.
تقدیر و تشکر: پژوهشگر بر خود لازم می‌داند که از تمام مادران تحت عمل زایمان که به وی در دسترسی به نتایج یاری کردند، تشکر نماید.

منابع:

1- آگاه مهوش، صادقی شجاع حسین. مجله زنان مامایی و نازایی ایران بهار و تابستان 1386: 10 (1): 46- 41.
2- رایت، پوریک. استرن، جولیان. فلان، مایکل. مبانی روانپزشکی. ترجمه: دکتر پور افکاری.
دانشگاه آزاد اسلامی تبریز. 1380: 189- 177.
3- پورافشار فاطمه، سالاری پروین، آذرپژوه هاله." تأثیر آموزش آماده‌سازی زایمان بر اضطراب حین بارداری و زایمان زنان نخست‌زا مراجعه‌کننده به درمانگاههای تأمین اجتماعی شهر مشهد. مجله دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، دوره سیزدهم، شماره سوم، تابستان 1384. ص 44- 39-
4-
Kaplan, Harold. Benjamin Y, Sadock. ' ' Synopsis of psychiatry behavioral science clinical psychiatry: Lippincott Williams wilkins publisher. Chap 61, 3002. vol: 1, 9 th ed: 195 - 395.
ص: 317
8- روحی قنبر، رحمانی حسین، عبد اللهی علی اکبر، محمودی غلامرضا. تأثیر موسیقی بر میزان اضطراب و برخی از متغیرهای فیزیولوژیک بیماران قبل از عمل جراحی شکم. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی گرگان. دوره هفتم. شماره 1، بهار 1384 ص: 75- 78.
12- قادری ابراهیم، عابدی فرزاد، مولانایی امیر. اثرات موسیقی بر درد و اضطراب.
فصلنامه علمی زانکو. دوره ششم، سال 1385، ص 50- 45.
13- مجیدی سید علی، تأثیر آوای قرآن بر میزان اضطراب بیماران قبل از آنژیوگرافی عروق کرونر. مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان، سال سیزدهم، شماره 49، بهار 1382، ص: 63- 60.
ص: 318
15- انصاری جابری علی، نگاهبان طیبه، صیادی احمد رضا، آقا محمد حسنی پروین. تأثیر آوای قرآن کریم بر افسردگی بیماران بستری در بخش اعصاب و روان بیمارستان مرادی رفسنجان. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دوره دهم، تابستان 84. ص: 48- 42.
17- کاویانی حسین، ابهری سید علی احمد." شیوع اختلالهای اضطرابی در شهر تهران، پایان‌نامه دکترای تخصصی، دانشگاه علوم پزشکی تهران. 1382.
19- پیله‌ور مطهره، سالاری سعادت، شفیعی نعمت ا .... تأثیر ماساژ بر میزان درد و اضطراب در طول دوره زایمان. فصلنامه پزشکی باروری و ناباروری. 1381. دوره 3، شماره 12. ص: 42- 46.
ص: 319

مقایسه آزمایشگاهی غلظت‌های مختلف دو نوع عسل بر کاندیدا آلبیکانس‌

اشاره

شایسته بناییان بروجنی «1»، افسانه کاظمیان «2»، دکتر حسن مقیم «3» مجید ولیدی «4»، مریم راستی بروجنی «5»، غلامرضا مبینی «6»

چکیده‌

یکی از واژینیت‌های شایع در زنان واژینیت کاندیدائی است که عامل آن قارچ کاندیدا آلبیکنس می‌باشد. از شایع‌ترین داروهای مورد استفاده در این عارضه مایکونازول است که در کنار خاصیت درمانی دارای عوارض متعددی است، در دوران بارداری جزء گروه‌C محسوب می‌شود و بی‌ضرری آن در شیردهی ثابت نشده است. از طرف دیگر مدتی است که محققان به خاصیت آنتی بیوتیکی عسل پی‌برده و آن را در درمان عفونتها توصیه می‌کنند. با این وجود آیا عسل می‌تواند در درمان واژینیت‌های کاندیدائی موثر باشد؟ این مطالعه با هدف بررسی آزمایشگاهی تاثیر غلظت‌های مختلف عسل بر کاندیدا آلبیکانس انجام شد.

روش بررسی:

ده محیط کشت آماده و استریل گردید. در زمان سرد شدن محیطهای کشت (در دمای 50 درجه سانتیگراد) به پنج محیط کشت از رقت‌های مختلف تهیه شده از عسل (به هر محیطی‌5 cc از یک غلظت نمونه دهم به‌عنوان شاهد در نظر گرفته شد. پس از سرد شدن این محیطها در حضور شعله گاز به هرکدام از آنها یک لوپ استاندارد (01/ 0
______________________________
(1). مربی گروه مامایی، دانشکده پرستاری مامایی. Email: shbanaeian I gmail. com
(2). مربی گروه مامایی، دانشکده پرستاری مامایی.
(3). دکترای تخصصی قارچ‌شناسی، مرکز تحقیقات مولکولی سلولی.
(4). کارشناس ارشد انگل‌شناسی، مرکز تحقیقات مولکولی سلولی.
(5). کارشناس پرستاری، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی.
(6). کارشناس ارشد ویروس‌شناسی، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی.
ص: 320
سی‌سی) از قارچ کاندیدا اضافه گردید. سپس این محیطها به مدت 72 ساعت انکوبه و نگهداری شدند. هر 12 ساعت یک‌بار کاندیدا شناسائی و میزان رشد کاندیدا در محیطهای کشت مختلف با همدیگر و با محیط شاهد مقایسه گردید. ملاک تاثیر عسل، میزان مهار رشد کاندیدا بود.

نتایج:

براساس نتایج بدست آمده هیچ‌کدام از غلظت‌های مختلف عسل بطور کامل مانع رشد کاندیدا نشد. اما عسل 80 خ در حد زیادی مانع رشد کاندیدا شد. که بیشترین تاثیر مهار کنندگی عسل بر کاندیدا را نشان می‌دهد. در غلظت‌های زیر و بالای 80 خ رشد قارچ متوسط بود. لذا عسل با غلظت 80 خ اگر چه نتوانست از رشد کاندیدا بطور کامل جلوگیری نماید ولی رشد آن را به میزان بالائی مهار نمود. در محیط کشت شاهد قارچ به‌طور کامل رشد نمود.

نتیجه‌گیری:

عسل می‌تواند به‌طور قابل توجهی از رشد کاندیدا جلوگیری کند. به‌هرحال برای رسیدن به اطلاعات کامل‌تر، پیشنهاد می‌شود در مطالعه‌ای تاثیر عسل بر روی کاندیدا آلبیکنس بدست آمده از ایزوله‌های انسانی (ترشحات واژن) بررسی شود.

واژه‌های کلیدی:

کاندیدا آلبیکنس، عسل، آزمایشگاهی‌

مقدمه:

یکی از شایعترین واژینیتها در زنان واژینیتهای کاندیدایی است. بطوری که تخمین زده می‌شود در طول زندگی 75 خ از خانمها حد اقل یک‌بار و تقریبا 45 خ از آنها دوبار یا بیشتر به این بیماری مبتلا می‌شوند. (1) تقریبا 90- 85 خ عفونت‌ها توسط کاندیدا آلبیکنس ایجاد می‌شود. علائم این بیماری عبارتند از: ترشحات آبکی تا غلیظ، دیسپارونیا، دیزوری، تورم و قرمزی و لو و واژن.
بارداری، استفاده از آنتی‌بیوتیک، مصرف کورتیکوستروئیدها، مصرف قرصهای ضد بارداری، ابتلای به,HIV چاقی، افزایش وزن و اضطراب از عواملی هستند که افراد را جهت ابتلا به این عارضه مستعدتر می‌کند. (1 و 2)
ص: 321
عسل یک محصول غذایی مفید و پرارزش است که از قرنها پیش به‌عنوان عالی‌ترین و مقوی‌ترین غذاها شناخته شده و همچنین به‌واسطه ویژگیهای شفابخش خود به‌عنوان یک درمان قومی و محلی در درمان بیماریها در تمام ملل کاربرد داشته است. ترکیب شیمیایی عسل متنوع و پیچیده است. چهار پنجم وزن عسل را کربوهیدرات و بقیه آن را پروتئین، املاح معدنی، عناصر معطر، آنزیم‌ها، ویتامین، گرده گل و مقدار کمی آب تشکیل می‌دهد. تاکنون 20 نوع قند در عسل شناسایی شده است. قندهای اصلی عسل، قندهای ساده (منوساکاریدها) مثل گلوکز و لوولوز می‌باشد که به ترتیب 40 خ و 34 خ عسل را تشکیل می‌دهد، البته علاوه بر قندهای ساده، قندهای مرکب (پلی ساکاریدها) دیگری مانند مالتوز، ساکاروز و لاکتوز در عسل وجود دارد. (4 و 5) موسسه استاندارد ترکیه و انجمن اتحادیه اروپا متوسط درصد ساکاروز عسل استاندارد را تا حد 5 خ تعیین کرده‌اند (5).
گزارشهای متعددی از مقالات طبی حاکی از آن است که عسل در ترمیم زخمها و سوختگیهای پوست، التهاب، کاهش درد و ترمیم زخمهای جراحی مفید است (6، 7، 8). عسل یک پوشش نمداری بر روی زخم فراهم می‌کند که به ترمیم زخم کمک می‌کند. همچنین ویسکوزیته بالای آن یک سد حفاظتی بر روی زخم ایجاد نموده از ایجاد عفونت جلوگیری می‌نماید (9).
عسل دارای خاصیت ضد میکروبی وسیع الطیفی می‌باشد. این ماده غذائی از دیرباز به عنوان یک روش درمانی محلی مورد استفاده قرار گرفته و اخیرا نقش آن در درمان سوختگی‌ها، اختلالات گوارشی، زخمهای عفونی و پوستی مورد کاوش قرار گرفته است.
آنتی اکسیدانها که اکسیداسیون را مهار کرده یا به تاخیر می‌اندازند، در پیشگیری از بروز بسیاری از بیماریها نقش مهمی دارند. یکی از آنتی اکسیدانهای مهم فنولیک‌ها هستند. عسل دارای انواع فنولیکهاست که منبع خوبی از آنتی اکسیدانها را فراهم نموده که این مسئله باعث شده عسل هم به‌عنوان یک غذای مکمل مطرح باشد و هم پتانسیل آن را برای استفاده در
ص: 322
درمانهای بومی و محلی بالا ببرد. (10)PH عسل بین 5/ 4- 2/ 3 است که به علت وجود اسیدهای ارگانیک بخصوص گلوتامیک اسید، پیرویک اسید، مالیک اسید و سیتریک اسید می‌باشد. (5، 10)
قرآن کریم می‌فرماید در آیه 69 سوره مبارکه نحل می‌فرماید:" خداوند از بطن زنبور عسل ماده شیرینی بیرون می‌آورد و در آن شفاء قرار می‌دهد."
Vardi A
و همکاران (1998) در نوزادانی که دچار زخم باز پا شده و بعد از 14 روز یا بیشتر تجویز آنتی بیوتیک زخم درمان نشده بود، عسل موضعی استفاده کردند. همه این نوزادان ظرف 5 روز درمان شدند. این محققان نتیجه گرفتند که عسل در درمان زخمهای بعد از جراحی که عفونی شده و به عوامل سیستمیک و آنتی بیوتیکهای موضعی جواب نمی‌دهند موثر است. (11)
عسل دارای خواص ضد میکروبی است و برخلاف بسیاری از آنتی سپتیکها نه تنها برای بافت مضر نیست بلکه باعث ترمیم آن نیز می‌شود. آزمایشات انجام شده در آزمایشگاه مرکزی بهداشت عمومی لندن نشان داد که تعدادی از میکروبهای مقاوم نسبت به آنتی بیوتیکها از جمله استافیلوکوک آرئوس مقاوم به پنی‌سیلین، انترو باکتر مقاوم به وانکومایسین و آسینتو باکتر بومانی، مقاومتی نسبت به عسل ندارند (6).
مطالعه‌Al - Waili نشان داد که استعمال موضعی عسل در ترمیم بازشدگی‌های بعد از عمل سزارین موثر است. در این مطالعه همچنین مشخص شد که عسل در رفع عفونتهای باکتریائی و ترمیم زخم موثرتر از ضدعفونی‌کننده‌های موضعی از جمله اسپیریت و بتادین می‌باشد. این محقق نتیجه گرفت که استفاده از عسل در ترمیم بازشدگی‌ها کم‌هزینه، موثر و بی‌نیاز به زدن بخیه مجدد است. (12) تاثیر عسل بر روی ترمیم زخمهای عفونی در مطالعات دیگری نیز به اثبات رسیده است. (14، 13، 7). ضمن اینکه عسل بر روی اشریشیا کلی و سالمونلا تیفی موریوم نیز تاثیر مثبت داشته است. (15)
ص: 323 Irish
اشاره می‌کند که عفونت کاندیدایی در همه جهان شیوع دارد و طبیعتا با مقاومت دارویی که افزایش پیدا کرده می‌توان از عسل که بطور قطعی دارای خاصیت و فعالیت ضد قارچی بروی کاندیدا می‌باشد استفاده نمود وی می‌گوید حتی با غلظت کم نیز می‌توان به این مورد دست یافت. (16)Boukraa (1997) (17) وMercan (2007) (18) نیز بر خاصیت ضد کاندیدائی عسل تاکید کردند. البته در مطالعاتی نیز از جمله مطالعه‌Lusby و همکاران (2005) عسل خاصیت ضد کاندیدائی نداشته است.
با توجه به نتایج نسبتا متناقض از تاثیر عسل بر کاندیدا البیکانس و با توجه به اینکه عسلهای مناطق مختلف به دلیل داشتن گونه‌های گیاهی متفاوت دارای اثرات متفاوتی هستند لذا این مطالعه با هدف بررسی و مقایسه تاثیر دو نوع عسل از منطقه چهارمحال و بختیاری بر کاندیدا البیکانس انجام گرفت.

روش بررسی: مواد مورد استفاده:

1- سوش استاندارد کاندیدا آلبیکنس انسانی تهیه شده از سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران.
2- سوش استاندارد لاکتوباسیلوس انسانی تهیه شده از سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران.
3- عسل خالص که خلوص آن در آزمایشگاه با بریکس (تعداد مواد جامد موجود در آب) آن مشخص شد.
4- پودر مایکونازول تهیه شده از بازار داروئی
5- محیط کشت‌Yeast Extract
6- محیط کشت‌TSA
7- محیط کشت‌Corn Meal Agar
8- محیط کشت‌Saburo Dextros Agar
ص: 324
9-Tween 02

روش تهیه مواد: تهیه غلظت‌های مختلف عسل‌

عسل به کار رفته در این تحقیق، دو نوع عسل طبیعی و خالص بود که از زنبورهای پرورش یافته در استانهای چهارمحال و بختیاری و لرستان بدست آمده بود. این عسلها در آزمایشگاه مواد غذائی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد مورد بررسی قرار گرفت و میزان خلوص آنها تعیین شد. طبق گزارش این آزمایشگاه درصد ساکارز این دو نمونه عسل به ترتیب 5/ 0 خ و 6/ 5 خ بود که با توجه به اینکه حد اکثر میزان ساکاروز عسل استاندارد 5 خ است، میزان خلوص آنها به ترتیب 5/ 99 خ (مطابق استاندارد) و 6/ 94 خ (کمتر از استاندارد) بود. اما نسبت فرکتوز به گلوکز در هر دو عسل مطابق استاندارد بود.
برای تهیه غلظت‌های مختلف عسل از محلول بافرPhosphate - Buffered Saline (که در تحقیقات مختلف بکار رفته وPH آن 2/ 7 می‌باشد) استفاده شد. با استفاده از این محلول، هر کدام از دو نوع عسل با غلظت‌های مختلف 20، 40، 60، 70، 75، 80، 85، 90 و 100 درصد تهیه شد.
سوش کاندیدیا آلبیکنس از سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران تهیه و سپس در محیط کشت سابرو دکستروز آگاروYeast Extract رشد داده شد.

روش انجام تست آزمایشگاهی:

ده محیط کشت‌Yeast Extract آماده و استریل گردید. در زمان سرد شدن محیطهای کشت (در دمای 50 درجه سانتیگراد) به پنج محیط کشت از رقت‌های مختلف تهیه شده از عسل (به هر محیطی‌5 cc از یک غلظت و نمونه دهم به‌عنوان شاهد در نظر گرفته شد. برای هر محیط یک فرم مشاهده در نظر گرفته و به محیط کشت و فرم مربوط به آن یک کد واحد اختصاص داده شد. پس از سرد شدن این محیطها در حضور شعله گاز به هرکدام از آنها یک لوپ استاندارد (01/ 0 سی‌سی) از قارچ کاندیدا اضافه گردید. سپس این محیطهای کشت هفت‌گانه در دمای 37- 30 درجه به مدت 72
ص: 325
ساعت انکوبه و نگهداری شدند. هر 12 ساعت یک‌بار با استفاده از دو روش" لوله زایا" و" تولید کلامیدیا کونیدی روی محیط کشت"Corn Meal Agar کاندیدا شناسائی و میزان رشد کاندیدا در محیطهای کشت مختلف عسل و دارو با همدیگر و با محیط شاهد مقایسه گردید. ملاک تاثیر عسل، میزان توقف رشد کاندیدا بود بدین صورت که: عدم رشد، 1: رشد خفیف، 2: رشد متوسط، و 4: رشد زیاد در نظر گرفته شد. به منظور حذف خطای آزمایشگاهی تست دوبار انجام شد که نتایج مشابه بدست آمد. این فرایند یک‌بار با عسل 5/ 94 خ و یک‌بار با عسل 5/ 99 خ انجام شد.
از آنجائی که لاکتوباسیلوس فلور طبیعی واژن است، اثر عسل بر روی آن بررسی شد که روش آن مشابه کاندیدا بود.

نتایج:

اشاره

براساس نتایج بدست آمده هیچ‌کدام از غلظت‌های مختلف عسل 5/ 99 خ بطور کامل مانع رشد کاندیدا نشد. در محیطهای کشت حاوی عسل 80 خ در تمام ساعات کنترل شده رشد کاندیدا خفیف بود. که بیشترین تاثیر مهارکنندگی عسل بر کاندیدا را نشان می‌دهد.
درحالی‌که در محیطهای کشت عسل با غلظت‌های کمتر از 80 خ کاندیدا در حد زیاد و در غلظت 100 در حد متوسط رشد کرده بود. (جدول شماره 1) با توجه به این مسئله برای دقت بیشتر کار مجددا 5 غلظت نزدیک 80 خ یعنی 70، 75، 80، 85 و 90 خ از عسل تهیه و با همان روش کار تاثیر آنها بر روی کاندیدا سنجیده شد که نتایج مشابه بدست آمد. (جدول شماره 2) بدین معنی که باز هم عسل 80 خ بیشترین اثر مهارکنندگی را بر روی کاندیدا نشان داد و در غلظت‌های پائین و بالاتر رشد کاندیدا در حد متوسط بود. این نتایج برای عسل 6/ 94 خ نیز به همین صورت بود. (جداول شماره 3 و 4) با این توصیفات عسل با غلظت 80 خ اگر چه نتوانست از رشد کاندیدا بطور کامل جلوگیری نماید ولی رشد آن را به میزان بالائی مهار نمود که بدین صورت فرضیه اول" عسل مانع رشد کاندیدا آلبیکنس می‌شود" به اثبات می‌رسد.
ص: 326
لازم به ذکر است که محیط کشت شاهد در تمام ساعات مورد بررسی کاندیدا بطور کامل رشد کرده بود. (جدول شماره)

جدول 1: مقایسه میزان رشد کاندیدا آلبیکنس در محیطهای کشت حاوی عسل نوع اول و شاهد در ساعتهای مختلف مورد بررسی‌

ص: 327
عسل نوع اول: عسل با درجه خلوص 5/ 99 خ‌

جدول 2: مقایسه میزان رشد کاندیدا آلبیکنس در محیطهای کشت حاوی عسل نوع دوم و شاهد در ساعتهای مختلف مورد بررسی‌

عسل نوع دوم: عسل با درجه خلوص 6/ 94 خ‌

جدول 3: میزان رشد کاندیدا آلبیکنس در محیطهای کشت حاوی عسل توع اول‌

ص: 328
عسل نوع اول: عسل با درجه خلوص 5/ 99 خ‌

جدول 4: میزان رشد کاندیدا آلبیکنس در محیطهای کشت حاوی عسل نوع دوم‌

عسل نوع دوم: عسل با درجه خلوص 6/ 94 خ‌

بحث و بررسی:

عسل به دلیل داشتن خاصیت اسموتیکی (ترکیبی از 82 خ کربوهیدراتهای مختلف در حجم کم آب). دارای خواص ضد میکروبی می‌باشد این خاصیت با مکانیسم خروج آب از سلول باکتری، رشد باکتری را مهار می‌کند. قارچ‌ها بطور کلی نسبت به خاصیت اسموتیک بالا مقاوم‌تر از باکتریها هستند.
حد اقل‌PH مناسب برای رشد اکثر باکتری‌ها 4/ 7- 2/ 7 است درحالی‌که‌PH عسل بین 5/ 4- 2/ 3 است که این خاصیت به دلیل وجود اسیدهای ارگانیک بخصوص گلوتامیک اسید، پیروویک اسید، مالیک اسید و سیتریک اسید می‌باشد. همچنین هیدروژن پروکساید(H 2 O 2) همیشه به مقدار کمی در عسل موجود می‌باشد این ماده اغلب در عسل رقیق‌شده به علت اکسیداسیون گلوکز ایجاد می‌شود. سایر عوامل شامل مشتقات گیاهی از جمله فلانوئیدها در عسل و تحریک سیستم ایمنی با تحریک سیتوژنزلنفو سیتهای‌T وB بوسیله فعال کردن نوتروفیل‌ها موجب افزایش خواص آنتی بیوتیکی عسل گردیده است (10، 9، 5، 24).
ص: 329
همان گونه که در نتایج این تحقیق آمده، عسل با غلظت 80 خ توانست رشد کاندیدا را اگر چه نه بطور کامل ولی به میزان بالائی مهار نماید. این تاثیر در غلظتهای 75، 85 و 90 خ نیز مشابه عسل 80 خ بود. در مطالعه‌Noori وAl - Walli عسل در غلظت‌های 30 تا 100 خ در محیطNutrient Agar رشد کاندیدا را مهار نمود. (7) این نتیجه که عسل خاصیت کشندگی نداشته و فقط رشد کاندیدا را مهار می‌نماید در تحقیقات دیگر نیز گزارش شده است. (5، 9، 14، 19 و 20)
طبق یافته‌های مطالعه ما غلظت عسل در میزان مهار رشد کاندیدا موثر بود. به‌طوری‌که تا غلظت 70 خ میزان مهار رشد کم، غلظت‌های 75، 85 و 90 خ میزان مهار متوسط و در غلظت 80 خ زیاد بود و بعد از آن در غلظت 100 خ مجددا میزان مهار کاهش یافت. این نتیجه در مطالعه‌Noori وAl - Walli نیز بدست آمد به‌طوری‌که در این مطالعه عسل 66 خ در محیط کشت سابرو آگار رشد کاندیدا را بطور کامل مهار نمود. ولی در محیطهای کشت سابرو آگار حاوی ترکیب عسل، موم و روغن زیتون که دارای غلظت‌های عسل 33 و یا 50 خ بودند کاندیدا به ترتیب به میزان متوسط و شدید رشد نمود. (23) همچنین‌Patricia E و همکاران در مطالعه‌ای که فعالیت عسل را در مقابل باکتریهای پاتوژن مختلف بررسی کردند بیان نمودند که در محیطهای کشت حاوی عسل با غلظت 20 خ هیچ اثر مهاری بر رشد کاندیدا وجود نداشته یا اینکه مهار کم بوده و با افزایش غلظت عسل خاصیت مهارکنندگی آن زیاد می‌شده است. (9) در مطالعه‌Frans و همکاران غلظت‌های عسل بین 15- 5/ 2 خ مهار کمی نسبت به رشد کاندیدا داشت و بیشترین غلظت مورد استفاده (25 خ) بیشترین میزان مهارکنندگی را در حد 4/ 29 خ داشت (5). این محققان توجیه این مسئله را که عسل در غلظت‌های پائین اثر کمتری دارد چنین بیان می‌کنند:" شاید علت این باشد که هیدروکربنهای موجود در عسل تا غلظت خاصی باعث رشد میکروب می‌شود ولی در غلظت هیپرتونیک بالاتر فاکتورهای مهار کننده بروز کرده، اثر خود را اعمال می‌نمایند (5).
ص: 330
در مطالعه‌B .ukrra L در مورد تاثیر عسل و نشاسته بر روی کاندیدا آلبیکنس و آسپرژیلوس نیز حد اقل اثر مهارکنندگی عسل بر روی کاندیدیا در غلظتهای 42 و 46 خ بود که پس از افزودن نشاسته به عسل حد اقل اثر مهارکنندگی آن به 28 و 38 خ کاهش یافت. این محققان حدس می‌زنند که آمیلاز موجود در نشاسته به علت افزایش خاصیت اسموتیک عسل اثر ضد کاندیدائی عسل را افزایش می‌دهد. (14) این مسئله نقش قندها و اکسیداسیون آنها در خاصیت ضد میکروبی را نیز تقویت می‌کند.
در مطالعه دیگری که تحت عنوان پتانسیل ضد میکروبی عسل بر روی نمونه‌های میکروبی ایزوله شده از انسان توسطNoori وAl - Walli در امارات متحده عربی انجام شد، حد اقل غلظت عسل موثر در جلوگیری از رشد کاندیدا، 70 خ بود. ولی عسل 80 خ زمانی که بین ساعتهای 6- 2 بعد از تلقیح کاندیدا به محیط کشت اضافه شده بود توانست به‌طور کامل رشد کاندیدا را مهار نماید. اگر چه که در ادامه کار وقتی از همین محیط کشت حاوی عسل 80 خ نمونه‌ای گرفته و مجدد کشت شد کاندیدا رشد کرده بود. به عبارتی در این مطالعه نیز عسل فقط خاصیت توقف و یا کند کردن رشد کاندیدا را داشته است نه خاصیت کشندگی.
علاوه بر این محققان این تحقیق بیان داشتند که وقتی عسل در ساعتهای مختلف بعد از تلقیح اضافه شده بود میزان رشد کاندیدا متفاوت بود بدین معنا که زمان اضافه شدن عسل به محیط کشت در میزان اثر مهارکنندگی آن موثر بود. (22) شاید این مسئله بتواند تفاوت موجود در این مطالعات را با مطالعه ما بیان نماید.
در مطالعه ما با افزایش غلظت بعد از 80 خ خاصیت مهارکنندگی عسل کاهش یافت. این نتیجه در مطالعه‌Al - Waili و همکاران نیز وجود داشت. (19)Frans اعلام می‌دارد که قارچ‌ها در مقابل عسل با اسمولاریته بالا مقاوم‌تر از باکتریها می‌باشند. این کاهش میزان تاثیر با افزایش غلظت مشابه تاثیر الکل است که برای بدست آوردن بیشترین تاثیر ضد میکروبی آن را تا حد 75 خ رقیق می‌کنند.
ص: 331
نکته قابل توجه دیگر اینکه در مطالعه‌ای که توسطMercan N و همکاران در مورد فعالیت آنتی بیوتیکی نمونه‌های مختلف عسل در ترکیه انجام شد مشخص گردید که عسل تهیه شده از منطقه‌Izmir بیشترین تاثیر را بر روی اشرشیاکلی و استافیلوکوک آرئوس (و نه کاندیدا آلبیکنس) دارد درحالی‌که عسل تهیه شده از منطقه‌Mugla بیشترین تاثیر را روی کاندیدا آلبیکنس دارد. در مطالعه‌Frans و همکاران نیز تاثیر مهارکنندگی سه نوع عسل بکار گرفته شده بر روی رشد کاندیدا آلبیکنس متفاوت بود. این محققان بیان داشته‌اند که درجات متفاوت مهارکنندگی در این عسل‌ها به احتمال زیاد به علت تفاوت فاکتورهائی است که در گیاهان مختلفی که عسل از آنها بدست می‌آید، وجود دارد. (5) این توجیه به نظر منطقی می‌رسد چراکه با توجه به اینکه حتی یک نوع گیاه در مناطق مختلف گونه‌های متفاوتی دارد، این‌گونه‌ها ترکیبات مختلفی داشته و لذا عسل حاصل از گیاهان در مناطق متفاوت، یکسان نخواهد بود و لذا اثرات بیولوژیکی آنها نیز باهم تفاوت خواهد داشت. این نکته بسیاری از تفاوت‌های حاصل از نتایج تحقیقات متعدد را به خوبی توجیه می‌نماید .. مضاف به اینکه روشهای آزمایشگاهی به کار گرفته شده و سوشهای مورد بررسی کاندیدا در تحقیقات ممکن است متفاوت باشد که خود می‌تواند نتایج متفاوتی را ایجاد نماید.
در مطالعه ما در هر دو نوع عسل بکار گرفته شده تقریبا نتایج یکسانی بدست آمد. از این مسئله شاید بتوان این نکته را استنتاج نمود که آنچه در خاصیت ضد کاندیدائی عسل نقش دارد درصد کلی قندها و میزان اسمولاریته آن است نه نسبت قندهای آن.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها:

در مجموع اگر چه تاثیر عسل در مهارکنندگی رشد کاندیدا آلبیکنس به‌طور کامل نبود ولی با غلظت 80 خ در حد زیاد و با غلظتهای 75، 85، 90 و 95 خ در حد متوسطی توانست از رشد این قارچ جلوگیری نماید. به‌هرحال با توجه به نتایج و بحث برای رسیدن به اطلاعات کامل‌تر، تحقیقات تکمیلی زیر پیشنهاد می‌شود.
1- انجام مطالعه‌ای در مورد تاثیر عسل بر روی کاندیدا آلبیکنس بدست آمده از ایزوله‌های انسانی (از جمله ترشحات واژن)
ص: 332
2- انجام مطالعه‌ای در مورد مقایسه تاثیر عسل مناطق مختلف و خلوصهای متفاوت بر روی کاندیدا آلبیکنس بدست آمده از ایزوله‌های انسانی‌

تشکر و قدردانی:

بدین‌وسیله از مرکز تحقیقات گیاهان دارویی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد که هزینه انجام طرح را تقبل نمودند تشکر می‌گردد.
3- صائبی اسماعیل. فارماکولوژی بالینی داروهای ژنریک ایران. تهران: نشر آییژ، ویرایش پنجم: ص 243، 1380
4- موحدی آریو، روستا رویا. جدول ترکیبات مواد غذائی. تهران: انتشارات انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع کشور. چاپ اول. 1378، 86
ص: 334
21- فرج‌زاده شیخ احمد، فانی یگانه احمد. اثر ضد باکتریائی بره موم زنبور عسل روی تعدادی از باکتریهای بیماری‌زا. مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، سال هفتم، شماره 27 و 28، ص: 7- 63. 1377.
ص: 335

بررسی تأثیر مصرف آب انار(Punica granatum L .) بر اسپرم و پتانسیل باروری‌

اشاره

امید امینی‌راد «1»، دکتر محمد علی خلیلی «2»

چکیده‌

انار یکی از مواردی است که پروردگار انسان را موظف به تعقل در آن نموده تا از این جهت به وجود خالق قادر پی ببرد (99 انعام) و اینکه خدای متعال وقتی که گنهکاران را مواخذه می‌کند می‌فرماید انار را برای شما خلق کردم، کدامین نعمت را انکار می‌کنید (68 الرحمن) و در جای دیگر می‌فرماید از نعمت‌هایی که به شما دادم تناول کنید ولی اسراف نکنید و حق فقیران را بدهید که از آن جمله انار را نیز برمی‌شمرد (141 انعام) از طرفی امروزه استفاده از گیاهان دارویی رو به افزایش است. از جمله‌ی آنها میوه انار است که خاصیت آنتی اکسیدانی زیادی دارد. مطالعات زیادی برای بررسی اثر آب انار بر روی مسائل مختلف مثل فشارخون، دیابت، آلزایمر و غیر و انجام گرفته است و محققان بر خاصیت آنتی اکسیدانی انار تاکید دارند. با توجه به ضعف اسپرم در مقابله با رادیکال‌های آزاد، هدف این پژوهش بررسی اثر آب انار بر اسپرم و پتانسیل باروری بوده است.

روش بررسی:

برای اطمینان از اثر آب انار در اسپرم، در چند موش نر، پارامترهای اسپرم شامل تعداد، تحرک و مرفولوژی و نیز پتانسیل باروری ارزیابی شد. تحرک اسپرم‌ها به 3 دسته پیشرونده، درجا و بی‌تحرک تقسیم‌بندی شد. مرفولوژی شامل اسپرم‌های طبیعی و غیر طبیعی بود. موش‌ها به 2 دسته کنترل (5 مورد) و تجربی (10 مورد) تقسیم شدند.
موش‌های گروه تجربی، آب انار 20 خ به صورت خوراکی دریافت کردند. موش‌های گروه
______________________________
(1). دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(2). دانشیار جنین‌شناسی مرکز تحقیقاتی و درمانی ناباروری و گروه بیولوژی و علوم تشریح دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: khalili 95 I hotmail. com ص: 336
شاهد فقط آب خوراکی و غذا دریافت کردند. سپس از هر 2 گروه یک نسل گرفته شد تا اثر مصرف آب انار در باروری بررسی شود. بعد از کشتن حیوان، از اپیدیدیم نمونه‌گیری شد تا پارامترهای اسپرم مورد مطالعه میکروسکوپی قرار گیرد.

نتایج:

نتایج نشان داد که مصرف آب انار تعداد اسپرم را افزایش داد (057/ 0-). همچنین به طور معنی‌داری باعث کاهش اسپرم‌های درجا شد (020/ 0-) و میزان اسپرم‌های پیشرونده را افزایش داد (06/ 0-). اثر آب انار بر پارامتر مرفولوژی نیز معنی‌دار بود (008/ 0-) ولی اثری روی اسپرم‌های بی‌تحرک نداشت. میزان باروری نیز در گروه کنترل 08/ 4 8/ 5 و در گروه تجربی 26/ 1 10 بود ولی تغییرات آن معنی‌دار نبود.

نتیجه‌گیری:

آب انار مصرفی می‌تواند کیفیت هر سه پارامتر اسپرم را افزایش دهد و متعاقبا در بهبودی میزان پتانسیل باروری نقش داشت. احتمالا، مصرف این میوه توسط مردان نابارور بتواند در بهبود کیفی اسپرم نقش مؤثری ایفا کند.

واژه‌های کلیدی:

آب انار
( Punica granatum L )
- اسپرم- پتانسیل باروری- موش.
ص: 338

مقدمه:

استفاده از داروهای گیاهی در جمعیت جهان رو به افزایش است (1). از جمله گیاهان دارویی انار است. انار در درمان رایج بین مردم در بسیاری از فرهنگ‌ها به‌ویژه در آسیای میانه استفاده شده است (2). میوه انار (حدود 50 خ از کل وزن انار) تشکیل شده از 80 خ آب میوه و 20 خ دانه. آب تازه از 85 خ آب، 10 خ انواع قندها، 5/ 1 خ پکتین، آسکوربیک اسید(Vit C) و پلی فنولیک فلاوونوئید تشکیل شده است. در آب انار فروکتوز و گلوکز به مقدار مشابه وجود دارد و آمینواسیدهای عمده گلوتامیک و آسپارتیک اسید است (3). انار خواص زیادی دارد از جمله خاصیت آنتی اکسیدانی (4)، ضد سرطانی (5)، ضد آپوپتوتیک (6)، خاصیت محافظت از سلول‌های قلبی (7)، ضد هیپر لیپیدمی (8) و غیر و. آب انار تازه غنی از ویتامین‌C و ترکیبات پلی فنولیک مثل آنتوسیانین، پونیکالژین، الاجیک اسید و گالیک اسید است (9). در آب انار بعد از آب، کربوهیدرات، چربی، فیبر و اسید سیتریک، پلی فنول‌ها بیشترین سهم را از ترکیبات آن به همراه پتاسیم و پروتئین دارند (10).
Check
بیان نمود که یکی از مهمترین عوامل دخیل در باروری مرفولوژی طبیعی اسپرم می‌باشد (11). همچنین‌Macleod و همکارانش اولین محققی بودند که ارتباط مستقیم بین مرفولوژی غیر طبیعی اسپرم و ناباروری را گزارش نمودند (12). در مطالعه‌Oehninger و همکاران میزان موفقیت لقاح درIVF در موارد با مرفولوژی طبیعی اسپرم بیش از 14 خ، 94 خ و در موارد با مرفولوژی طبیعی اسپرم کمتر از 14 خ، 5/ 44 خ بود (13). دکتر اسماعیل زاده در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که تحرک اسپرم بیشتر از 50 خ معیاری مهم برای افزایش موفقیت‌IUI است و موارد تحرک کمتر از 50 خ حتی با مرفولوژی طبیعی اسپرم نیز
ص: 339
موفقیت‌IUI افزایش نمی‌یابد (14). بنابراین پارامترهای اسپرم یعنی تعداد طبیعی و تحرک مناسب و مرفولوژی طبیعی اسپرم در باروری نقش انکارنشدنی دارند.
( Reactive Oxygen Species )ROS
در میان کلاس‌های رادیکال آزاد، اکسیدکننده بسیار فعالی است (9). آسیب‌های ناشی از گونه‌های فعال اکسیژن(ROS) به‌عنوان یک فاکتور مهم در ناباروری مردان مطرح است. (15). مطالعات نشان می‌دهدROS با تغییر بازهای آلی، شکستن‌DNA و کراس لینک کروماتین به یکپارچگی‌DNA در هسته اسپرم حمله می‌کند (16).ROS نقش دوگانه‌ای در باروری مردان دارد. از یک طرف‌ROS نقش اساسی در فرآیندهایی نظیر ظرفیت‌پذیری، واکنش آکروزومی و لقاح ایفا می‌کند و از طرف دیگر می‌تواند باعث آسیب‌های شدید در اسپرم شود. اسپرم‌ها به‌طور ویژه‌ای مستعد آسیب‌های ناشی ازROS هستند زیرا از یک طرف غشای پلاسمایی آنها مملو از اسیدهای چرب است و از طرف دیگر میزان سیتوپلاسم حاوی آنزیم‌های آنتی اکسیدان در اسپرم، فوق‌العاده ناچیز است (17). مطالعات‌Ollero و همکاران نشان داده است که آسیب ایجاد شده بوسیله‌ROS در اسپرم انسان یکی از علل اصلی ناباروری مردان است و نتیجه گرفتند که تولیدROS بوسیله اسپرم‌های معیوب با میزان و کیفیت تحرک اسپرم‌ها ارتباط عکس دارد و بین تغییرات ایجاد شده در پارامترهای باروری مردان نابارور و سطح بالای‌ROS ارتباط معنی داری مشاهده شد (18).
آنتی اکسیدان‌ها ترکیباتی هستند که تولیدROS و پراکسیداسیون لیپید را کنترل، لاشه‌خواری و سرکوب می‌کند (9). آنتی اکسیدان مهمترین مکانیسم دفاعی در برابر استرس اکسیداتیو تولیدشده توسط رادیکال آزاد است. متال شلاتور و متال بایندینگ پروتئین که ساخت‌ROS جدید را بلوکه می‌کنند در دسته آنتی اکسیدان‌های ممانعت‌کننده طبقه‌بندی می‌شوند. آنتی اکسیدان‌های لاشه‌خوار مثل ویتامین‌E وC ، بتاکاروتن و دیگر آنتی اکسیدان‌های مکمل رژیم غذایی، گلوتاتیون و آنزیم‌ها، از طریق حذف‌ROS تولیدشده با اکسیداسیون سلولی، عمل می‌کنند (19).
ص: 340
با توجه به اینکه اسپرم‌ها به آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد حساس‌اند و آب انار هم خاصیت آنتی اکسیدانی دارد، هدف از این پژوهش بررسی اثر آب انار بر پارامترهای اسپرم و پتانسیل باروری می‌باشد.

روش بررسی: حیوانات:

در یک مطالعه تجربی که بر روی 15 موش سوری نرنژادNMRI انجام شد، پارامترهای اسپرم و پتانسیل باروری ارزیابی شد. حیوانات در خانه حیوانات با درجه حرارت کنترل شده (22- 24 درجه سانتیگراد) و سیکل نوری 12 ساعت تاریکی/ روشنایی نگهداری شدند. ابتدا موش‌ها به 2 دسته تقسیم شدند. گروه کنترل(n 5) که آب و غذای معمولی دریافت کردند و گروه تجربی(n 01) که فقط از آب انار تازه‌ی 20 خ (20) و غذای معمولی استفاده می‌کردند (21). انارها از درخت چیده و آب آن گرفته شد و به‌طور تازه در اختیار موش قرار گرفت. این کار به مدت یک دوره اسپرماتوژنز موش یعنی 1 ماه به طول انجامید. بعد هر دو گروه با همان تعداد موش ماده به صورت تک به تک هم قفس شدند تا از لحاظ پتانسیل باروری نیز بررسی شوند (9). پتانسیل باروری یعنی توانایی تشکیل شدن جنین و چون موش‌های ماده آب انار مصرف نکرده‌اند بهبود این پارامتر نشان‌دهنده افزایش تعداد اسپرم‌های سالم خواهد بود. برای بررسی این پارامتر تعداد نوزادان شمارش شدند.

مطالعه میکروسکوپی:

موش‌های نر به روش قطع نخاعی کشته شدند. پس از استریل نمودن ناحیه بیضه‌ها، یک برش یک سانتیمتری ایجاد شد تا ناحیه اپیدیدیم مشخص شود. قسمت دمی یکی از اپی دیدیم‌های آنها بیرون آورده شد و در ظرف کشت فالکن(Falcon Co .,USA) حاوی‌1 500 محیط کشت‌T 6 (اسمولاریتی 265- 260 وPH 2/ 7- 4/ 7) باز شد تا اسپرم‌ها آزاد شوند. محیط کشت بطور تازه تهیه شده و قبل از استفاده در انکوباتور 37 درجه(Behdad Co .,Iran) گرم شده بود. 2 نمونه‌1 01 بعد از مخلوط کردن و یکدست سازی محیط کشت، از آن گرفته و در دو طرف لام تمیز ریخته شد. به یکی‌l 5 رنگ گیمسا(Merck chemical co .,Germany) اضافه شد تا مرفولوژی اسپرم‌ها بهتر سنجیده
ص: 341
شود و به دیگری چیزی اضافه نشد تا از آن، جهت شمارش(count) و تحرک(motility) اسپرم استفاده شود. لام را در زیر میکروسکوپ نوری(Nikon Co .,Japan) با بزرگنمایی‌004 x گذاشته و در چند نقطه به صورت تصادفی، اسپرم‌ها شمرده و از اعداد حاصله میانگین گرفته شد. سپس با دستگاه‌counter تعداد 100 اسپرم در 3 دسته پیشرونده,(progressive) حرکت درجا(non prog .) و بی‌تحرک(immotile) جای گرفتند. اسپرم پیشرونده شامل اسپرم‌هایی است که با ضربات شلاقی دم خود حرکت رو به جلو دارند.
اسپرم با حرکت درجا اسپرم‌هایی هستند که فقط دم آنها جنبش دارد ولی سر آنها ثابت است و اسپرم بی‌حرکت هیچ تحرکی ندارد. در آخر به کمک دستگاه کانتر و با استفاده از نمونه رنگ‌آمیزی شده تعداد 100 اسپرم به 2 گروه طبیعی(normal) و غیر طبیعی(abnormal) تقسیم شدند. اسپرم‌ها با سر داسی شکل، دم صاف و هسته پررنگ طبیعی تلقی شده و بقیه غیر طبیعی دسته‌بندی شدند. عمل شمارش چند بار تکرار و سپس از آنها میانگین گرفته شد.

تحلیل آماری:

نتایج پارامترهای اسپرم در میکروسکوپ نوری در دو گروه مقایسه می‌شود. تعداد، تحرک، مرفولوژی و پتانسیل باروری با تست آماری‌mann - whitney مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و سطح معنی‌دار 05/ 0 در نظر گرفته شد.

نتایج:

نتایج نشان داد که میانگین پتانسیل باروری در گروه کنترل و تجربی به ترتیب 08/ 4 8/ 5 و 26/ 1 0/ 10 بود که حد اقل و حد اکثر آن در گروه کنترل به ترتیب 1 و 11 و در گروه تجربی به ترتیب 8 و 11 بود (09/ 0-). در گروه کنترل یکی از موش‌ها یک نوزاد و یکی هم 11 نوزاد و بقیه ما بین این دو مقدار با میانگین 8/ 5 زائیدند. اما در گروه تجربی سه موش 11 نوزاد و بقیه بین 8 تا 10 نوزاد زائیدند.
تعداد اسپرم افزایش معنی‌داری را نشان می‌داد (05/ 0-). در گروه تجربی درصد تحرک درجا نسبت به گروه کنترل کاهش معنی‌داری داشت (02/ 0-) و به ازای آن درصد اسپرم های پیشرونده افزایش داشت (06/ 0-). در گروه کنترل فقط در یک مورد از نمونه‌های
ص: 342
اسپرمی حرکت پیشرونده بالای 50 خ گزارش شد. ولی، در گروه تجربی 5 مورد حرکت پیشرونده 54 خ تا 62 خ و 5 مورد بقیه میزان تحرک پیشرونده کمتر از 50 خ بود. البته درصد اسپرم‌های بی‌تحرک تغییری را نشان نمی‌داد.
نکته قابل توجه اینکه، درصد مرفولوژی طبیعی اسپرم در گروه تجربی در مقایسه با گروه کنترل افزایش معنی‌داری داشت (008/ 0-). میانه درصد مرفولوژی طبیعی در گروه کنترل خ 69 و در گروه تجربی خ 79 بود. میانگین مرفولوژی طبیعی تقریبا 11 خ بهبودی نشان داد (8/ 68- 1/ 79).
جدول (1) بیانگر وضعیت پارامترهای اسپرم است که نشان می‌دهد تعداد اسپرم و مرفولوژی طبیعی و تا حدی اسپرم‌های پیشرونده تفاوت معنی‌داری داشت. جدول (2) بیانگر میزان حد اقل و حد اکثر پارامترهای اسپرم در دو گروه مورد مطالعه است.

بحث [نتایج یک تحقیق :

نتایج این تحقیق نشان داد که مصرف آب انار پارامترهای تعداد و مرفولوژی طبیعی اسپرم را افزایش می‌دهد و در کاهش درصد اسپرم‌های غیر پیشرونده موثر است. برخی از محققان این اثر را به کاهش پراکسیداسیون لیپید نسبت می‌دهند زیرا پس از مصرف آب انار توسط نمونه‌ها، شاهد کاهش معنی‌داری در سطح(malondialdehyde) MDA بوده‌اند که یک محصول جانبی ناشی از پراکسیداسیون لیپید است (9). پراکسیداسیون چربی که توسط هیدروژن پراکسید ایجاد می‌شود نه تنها منجر به اختلال در تحرک اسپرم می‌شود بلکه به تمام فعالیت‌های اسپرم که به یکپارچگی غشا پلاسمایی وابسته است (شامل ترکیب اسپرم و اووسیت و توانایی اگزوسیتوز آکروزومال)، آسیب می‌رساند (22).
انار یک منبع غنی ویتامین‌C است. فعالیت آنتی اکسیدانی و لاشه‌خواری رایکال‌های آزاد در ترکیبات فنلی مشتق از انار و ویتامین‌C گزارش شده است (9). فلاونوئیدها (آنتی سیانوئید، کاته‌کین‌ها و فنول‌ها) 40 خ از پلی فنول‌ها را در آب انار تشکیل می‌دهند (3). آنتی اکسیدان‌های انار قوی‌تر از بسیاری از آنتی اکسیدان‌های دیگر مثل ویتامین‌E وC ، کوآنزیم 10-Q و آلفالیپوئیک اسید است. سطح آنتی اکسیدان‌ها در انار
ص: 343
بیشتر از آب میوه‌های دیگر مثل توت سیاه، تمشک و پرتقال است (23). قسمت‌های مختلف انار فعالیت آنتی اکسیدانی معنی‌داری را در تمام آزمایشات‌Ricci و همکارانش نشان داد. در واقع فعالیت در آب بیشتر از دانه بود و به نظر می‌رسد این اختلاف ناشی از وجود تانین در آب انار باشد، همانطور که‌Gil . و همکارانش گفته بودند (4). انار فعالیت آنتی اکسیدانی دارد (9) و فعالیت آنتی اکسیدانی انار به دلیل حضور اسید آسکوربیک و ترکیبات فنلی از قبیل پونیکالاژین، پونیکالین، گالیک اسید، لاجیک اسید و آنتوسیانین‌ها است (3، 25).
ROS
با عبور از غشا باعث کاهش اکی‌والان‌های احیا در اسپرم می‌شود. متعاقب آن پراکسیداسیون غشای اسپرم افزایش می‌یابد. نتیجه این تغییرات کاهش در تعداد و تحرک و مرفولوژی اسپرم است (26).kao SH و همکارانش رابطه معکوسی را بین استرس اکسیداتیو و تحرک اسپرم یافتند. (27). مطالعات‌Ollero و همکاران نشان داده است که آسیب ایجاد شده بوسیله رادیکال‌های فعال اکسیژن(ROS) در اسپرم انسان یکی از علل اصلی ناباروری مردان است و نتیجه گرفتند که تولیدROS بوسیله اسپرم‌های معیوب با میزان و کیفیت تحرک اسپرم‌ها ارتباط عکس دارد. بین تغییرات ایجاد شده در پارامترهای باروری مردان نابارور و سطح بالای‌ROS ارتباط معنی‌داری مشاهده گردید بعلاوه بین کاهش ظرفیت تام آنتی اکسیدان(TAC) پلاسمای سمینال با کاهش کیفیت اسپرم نیز ارتباط نزدیکی وجود داشت. به علت تولید بیش از حدROS آسیب ایجاد شده در غشای اسپرم منجر به کاهش تحرک اسپرم، غیر فعال شدن آنزیم‌های گلیکولیتیک و آسیب غشای آکروزومی، اکسید شدن‌DNA و در نهایت باعث ناتوانی اسپرم در باروری تخمک و ایجاد یک حاملگی مؤثر می‌شود (28).
Achary
و همکاران اثر ویتامین‌C وE بر اسپرماتوژنز در این موش‌ها را بررسی کردند و شاهد افزایش تعداد اسپرم، کاهش درصد اسپرم‌های غیر طبیعی و افزایش فعالیت آنتی اکسیدانی بودند. این گروه از کادمیوم به‌عنوان یک استرس اکسیداتیو استفاده کردند. این ماده
ص: 344
باعث افزایش پراکسیداسیون لیپید در بیضه موش سوئیسی می‌شود. آنها مشاهده کردند که سوپراکسید دیسموتاز(SOD) و کاتالاز(CT) و پراکسیداز(PD) به‌طور معنی‌داری در موش ها کاهش یافت (29). ویتامین‌E سه نوع رادیکال‌های آزاد را (سوپراکسید، هیدروکسیل و هیدروژن پراکسید) لاشه‌خواری می‌کند. ویتامین‌C یک آنتی اکسیدان مهم است. این ویتامین گونه‌های هیدروکسیل، سوپراکسید و هیدروژن پراکسید را خنثی می‌کند و مانع آگلوتیناسیون اسپرم می‌شود (30).
Faria
و همکاران بعد از اطمینان از ایجاد صدمه اکسیداتیو به‌DNA ، پروتئین و لیپید در موش، به مدت 4 هفته به آنها آب انار دادند. این گروه، شاهد اثر حفاظتی آب انار علیه اکسیداسیون پروتئین وDNA بودند و نتیجه گرفتند که آب انار اثر حفاظتی در برابر سیستم استرس اکسیداتیو دارد (31).
یکی از مهمترین عوامل دخیل در باروری مرفولوژی طبیعی اسپرم می‌باشد (11) و مرفولوژی غیر طبیعی باعث ناباروری می‌شود (12). با توجه به اینکه در این مطالعه میانگین پتانسیل باروری افزایش یافته احتمالا این بهبود را ناشی از افزایش درصد مرفولوژی طبیعی اسپرم باشد.
با بررسی‌های انجام شده مشخص شد که تاکنون در خصوص تاثیر آب انار بر روی اسپرم و یا اسپرماتوژنز مطالعات محدودی انجام شده است از آن جمله مطالعه‌Turk و همکاران است که در بررسی اثر آب انار بر پارامترهای اسپرم موش به نتایج مشابه با مطالعه حاضر دست یافته‌اند. نتایج این گروه مشخص نمود که مصرف آب انار رقیق نشده باعث افزایش چشمگیر پارامترهای اسپرم نظیر تحرک و مرفولوژی طبیعی و غلظت اسپرم ناحیه اپیدیدیم می‌شود. البته این گروه از کنسانتره آب انار که دارای مواد افزودنی و نگه دارنده است استفاده نموده بودند (9) ولی در این مطالعه از آب انار خالص رقیق‌شده و تازه استفاده شده است. نتایج مطالعه حاضر می‌تواند پیش‌زمینه‌ای جهت تحقیقات گسترده بالینی گردد.
ص: 345

نتیجه‌گیری:

اشاره

نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که آب انار در بهبودی تمام پارامترهای اسپرم بخصوص مرفولوژی نقش موثر دارد. احتمالا از آنجا که آب انار حاوی ترکیبات آنتی اکسیدانی است می‌تواند در تصحیح و ترفیع خسارات ناشی از رادیکال‌های آزاد موثر باشد. بنابراین، مصرف آب انار جهت افراد با نمونه‌های اسپرمی غیر طبیعی توصیه می‌شود.
ص: 346

جدول 1: وضعیت پارامترهای اسپرم و پتانسیل باروری در دو گروه کنترل (بدون مصرف آب انار) و تجربی (با مصرف آب انار) موش‌

ص: 347

منابع‌

ص: 348
14- اسماعیل‌زاده صدیقه، فارسی مهرداد، بیژنی علی. اثر مرفولوژی اسپرم در میزان حاملگی به روش تلقیح داخل رحمی اسپرم. فصلنامه باروری و ناباروری. پاییز 86 صفحات 212- 205
ص: 350
24- مروری بر خصوصیات دارویی و فارماکولوژیکی انار. علی سرخوش، ذبیح اله زمانی، محمد رضا فتاحی مقدم، حسین قربانی قوژدی و جواد هادیان. فصلنامه گیاهان دارویی.
سال ششم، دوره دوم، بهار 1386، صفحه 13- 24)
ص: 352
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌3 398

مقایسه تأثیر رطب و اکسی‌توسین بر خونریزی بعد از زایمان در مادران باردار مراجعه‌کننده به اتاق زایمان بیمارستان شهید صدوقی یزد

اشاره

شهناز مجاهد، دکتر عباس افلاطونیان، دکتر نیره خادم دکتر راضیه دهقانی فیروزآبادی، دکتر محمد حسن لطفی
خون‌ریزی بعد از زایمان یکی از سه علت مهم عوارض و مرگ‌ومیر مادری به خصوص در کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود
به‌طور معمول خون‌ریزی پس از زایمان به از دست دادن خون به مقدار 500cc یا بیشتر پس از کامل شدن مرحله سوم زایمان اطلاق می‌شود (1) بعد از خروج جفت و پرده‌ها مکانیسم اصلی که از طریق آن هموستاز در محل جفت صورت می‌گیرد انقباض عروقی در اثر انقباضات مناسب میومتر است (2) یکی از روشهای اندازه‌گیری میزان خونریزی که صحت بالایی نیز دارد وزن‌کردن‌شان و پدهای مصرفی قبل و بعد از استفاده می‌باشد (3) از آنجا که در بیش از 90 درصد موارد علت خون‌ریزی پس از زایمان اتونی رحم است لذا پیشگیری از اتونی و درمان آن بهترین اقدامات جهت جلوگیری از خون‌ریزی بعد از زایمان می‌باشد که عمده‌ترین راه‌های کنترل آن شامل ماساژ قله‌ی رحم ماساژ دو دستی رحم، استفاده از داروهای منقبض‌کننده‌ی رحم مثل اکسی توسین، مترژن، بروستا گلاندین‌ها، و سایر اعمال تهاجمی می‌باشد در بسیاری از موارد اتونی رحم بخوبی در سیر زایمان قابل پیش‌بینی است
در اکثر موارد تزریق داخل وریدی 20 واحد اکسی توسین در 1000 سی‌سی محلول رینگر لاکتات یا سالین نرمل با سرعت تقریبا 10 سیسی در دقیقه و به‌طور همزمان ماساژ رحم در انقباض رحم موثر واقع می‌شود. اکسی توسین نباید به صورت دوز بولوس رقیق نشده تزریق شود. چون ممکن است در پی آن هیپوتانسیون شدیدی یا اریتمی قلبی بوجود آید.
اگر انفوزیون سریع اکسی توسین موثر واقع نشود بعضی متیل ارگونوین را به مقدار 2/ 0
ص: 353
میلی‌گرم به صورت داخل عضلانی یا داخل وریدی تجویز می‌کنند. این دارو اگر به صورت داخل وریدی تجویز شود ممکن است هیپرتانسیون خطرناکی را بوجود آورد. (2) بررسی که توسطfujimoto و همکاران انجام شد مشخص شد که تزریق داخل وریدی 5 واحد اکسی توسین بلافاصله بعد از زایمان شانه قدامی درمانی انتخابی برای پیشگیری ازpph ر در مادرانی است که لیبر طبیعی داشته‌اند. (4)
سازمان غذا و داروی ایالات متحده(FDA) در اواسط دهه 1980 با تجویز مشتق 15 متیله پروستاگلاندین‌F 2 در درمان اتونی رحم موافقت کرد. (2)
از میان درمانهای مطرح‌شده اکسی توسین رایج‌ترین درمان می‌باشد اما علی‌رغم موثر بودن اکسی توسین و قرار داشتن در خط اول درمان وجود عوارضی مانند کاهش فشار خون، مسمومیت با آب، تهوع و استفراغ، واکنش‌های انافیلاکتیک و ...
باعث شده که نیاز به جایگزینی داروهای کم‌خطرتر احساس شود.
با عطف به آنکه در مامایی مدرن توجه به روشهای درمانی غیر تهاجمی و با حد اقل عارضه است لذا باید در پی آن بود که خون‌ریزی پس از زایمان را با روشهای مطمئن‌تر، کم‌خطرتر، و ایمن‌تر کنترل نمود (1).
مهدویان در بررسی عصاره تخم شوید بر خونریزی بعد از زایمان به این نتیجه رسید که عصاره تخم شوید خوراکی بعد از زایمان سبب کمتر شدن میزان خونریزی در دو ساعت اول بعد از زایمان در مقایسه با مصرف اکسی توسین عضلانی می‌گردد. بدون آنکه عوارض جانبی خاصی مشاهده شود. (5)
حمود در سال 1378 اثر خرما را روی خون‌ریزی بعد از زایمان بررسی نمود و آن را مطلوب‌تر از اکسی توسین یافت (6) در تحقیقی که توسط خادم و همکاران در رابطه با مقایسه اثر اکسی توسین و خرما در درمان خون‌ریزی بعد از زایمان انجام شد مشخص شد که مقدار خون‌ریزی در مجموع سه ساعت اول بعد از زایمان در مصرف‌کنندگان خرما کمتر بوده است (1) از چند هزار سال پیش خرما به‌عنوان یک ماده غذایی اصلی می‌شناسند.
ص: 354
خرما دارای درصد بالای کربوهیدرات و مقادیر اندکی و ویتامین‌A وB 2 ,B 1 ؛ همراه با مقادیر بسیاری اسید نیکوتینیک می‌باشد انواع خرما را به‌عنوان منابع مهم آهن و پتاسیم می‌شناسند همچنین مقادیر چشم‌گیری از کلسیم، کلر، مس، منیزیم، منگنز، پتاسیم، سدیم، روی، در آنها یافت می‌شود افزون بر این‌ها مقدار فراوان فسفر نیز دارد
سایر ترکیبات شناخته شده‌ی خرما شامل تانن، اسیدهای امینه (بیش از 16 نوع)، پکتین، فیبر، اسیدهای چرب آنزیم‌هایی مانند پراکسید از، اینورتاز و ...
می‌باشد (7) همچنین مطرح شده خرما در بهبود عملکرد ایمنی و پیشگیری از کانسر موثر است. (8) و دارای خاصیت آنتی اکسیدان و آنتی موتاژنیک می‌باشد (9)
مطالعات نشان می‌دهد انواع خرما منبع خوبی از آنتی اکسیدانهای طبیعی هستند هرچند در برابر نور خورشید مقداری از آنتی اکسیدانها از بین می‌روند. (10)
ما نیز به دلایل ذیل تصمیم به انجام چنین تحقیقی گرفتیم.
1- میوه خرما دارای کلسیم، سرتونین، تانن، اسید لینولئیک و آنزیم پروکسید از هست که آنها در کنترل خونریزی مهم می‌باشند. (1)
2- میوه خرما دارای گلوکز بوده و منبع مهمی برای تولید انرژی در بدن است و همچنین تأثیر خوبی بر عضلات رحم داشته و سریع هضم و جذب می‌شود (11).
3- بررسی یک روش غیر تهاجمی، ارزان و بدون عوارض جانبی و مورد قبول‌

هدف اصلی طرح:

مقایسه تأثیر رطب و اکسی توسین بر خون‌ریزی بعد از زایمان‌

- اهداف ویژه طرح:

1- تعیین میزان خون‌ریزی بعد از زایمان در مادران مصرف‌کننده 100 گرم رطب همراه با انفوزیون 20 واحد سنتوسیون در 1000 سی‌سی سرم در پایان دو ساعت اول بعد از زایمان
ص: 355
2- تعیین میزان خونریزی بعد از زایمان در مادران دریافت‌کننده 20 واحد اکسی توسین در 1000 سی‌سی سرم در پایان دو ساعت اول بعد از زایمان
3- مقایسه میزان خونریزی بعد از زایمان در دو گروه مادران بعد از زایمان‌

- اهداف کاربردی:

- بررسی یک روش غیر تهاجمی و بدون عارضه و کم‌خطر برای پیشگیری از خونریزی بعد از زایمان
د- سؤالات و فرضیات:
1- میزان خونریزی بعد از زایمان در مادران مصرف‌کننده رطب و اکسی توسین کمتر از مادران دریافت‌کننده اکسی توسین می‌باشد

روش کار:

این پژوهش یک کارازمایی بالینی یک‌سو کور بود که بر روی 94 نفر از خانمهایی که شرایط ورود به پژوهش را داشتند انجام شد شرایط ورود به مطالعه عبارت بود از سن مادر بین 20- 35، گراوید کمتر از 5، حاملگی ترم، جنین زنده، وزن جنین بین 2500- 4000 گرم، حجم طبیعی مایع امنیون، نداشتن سابقه خونریزی قبل از زایمان، طبیعی بودن طول مرحله دوم و سوم بعد از زایمان، نداشتن سابقه‌ای از بیماریهای طبی و عوارض حاملگی، پرزانتاسیون ورتکس، عدم سزارین قبلی، حاملگی تک‌قلو، زایمان طبیعی واژینال بدون استفاده از واکیوم و فورسپس، عدم وجود پارگی درجه سه و احتباس جفت.
سپس افراد به تصادفی(R andom allocation) به دو گروه تقسیم می‌شدند. در گروه یک بلافاصله بعد از خروج جفت انفوزیون 20 واحد اکسی توسین در هزار سی‌سی سرم قندی نمکی شروع و در گروه دوم پس از خروج جفت انفوزیون 20 واحد اکسی توسین در هزار سی‌سی سرم قندی نمکی شروع و 100 گرم رطب مضافتی بم همراه با یک لیوان آب گرم در اختیار مادر قرار می‌گرفت و از وی خواسته می‌شد که در عرض 10 دقیقه میل نماید.
برای کنترل خونریزی‌شان وپدهایی که از قبل وزن شده بود همراه با یک پوشش پلاستیکی زیر مادر پهن و در پایان دو ساعت اول بعد از زایمان تمام شانها وپدها وزن
ص: 356
و اختلاف وزن آنها محاسبه می‌شد. وزنه مورد استفاده ترازوی دژیتال با حساسیت اگرم بود و هر روز قبل از شروع تحقیق صحت کار با وزنه یک گرمی کنترل می‌شد. در طول مدت دو ساعت کلیه مراقبتهای لازم مرحله چهارم از مادران بعمل آمد و سپس به بخش منتقل شدند آزمون آماری مورد استفاده در این مطالعه شامل تی‌تست،؛ کای اسکوئر آزمون فیشر و تست من‌ویتنی بود.

روش نمونه‌گیر:

روش نمونه‌گیری به صورت‌Random allocation می‌باشد به این صورت که اولین مراجعه‌کننده واجد شرایط به صورت تصادفی در یکی از دو گروه قرار گرفته و از آن به بعد به ترتیب هر نفر به ترتیب در یکی از آن گروهها قرار می‌گیرند

روش جمع‌آوری داده:

ابتدا با توجه به شرایط ورود به مطالعه نمونه‌ها انتخاب شده و سپس به صورت تصادفی به دو گروه تقسیم می‌شدند. به گروه اول پس از انجام زایمان جفت و انجام مراقبتهای مربوطه 100 گرم رطب همراه با 20 واحد سنتوسیون در 500 سی سی سرم داده می‌شد و از آنها خواسته می‌شد رطب را در عرض 10 دقیقه میل نموده و پس از آن یک لیوان آب ولرم بنوشند اما برای گروه دوم فقط 20 واحد سنتوسیون در 500 سی‌سی سرم تجویز می‌شد لازم به ذکر است که بلافاصله بعد از انتقال مادر از اتاق زایمان به ریکاوری یک شان همراه با پوشش پلاستیکی (با وزن مشخص) در زیر مادر پهن شده و یک پد وزن شده نیز در اختیار آنها قرار می‌گرفت. سپس پد و شان‌ها تا 2 ساعت بعد از زایمان (هربار بعد از تعویض آنها) توسط فردی که اطلاعی از گروهی که مادر در آن قرار دارد، نداشت، وزن می‌شد سایر مراقبتهای لازم از مادر در طول مرحله چهارم زایمان انجام و پس از دو ساعت کنترل مادر به بخش تحویل داده می‌شد.

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها:(Data Analysis Method)

پس از ورود اطلاعات به کامپیوتر با استفاده از نرم‌افزار آماری‌SPSS و روش 12 تجزیه و تحلیل آماری انجام شد.
ص: 357

نتایج:

اشاره

در این پژوهش دو گروه از نظر متغیر سن (با میانگین 6/ 24 در گروه اکسی توسین و 7/ 26 در گروه اکسی توسین و رطب) باهم همگن بودند.
همچنین اختلاف معنی‌دار آماری بین گروهها از نظر سوابق مامایی (تعداد حاملگی، تعداد زایمان، طول مرحله دوم، طول مرحله سوم، فاصله شروع شیردهی از زمان خروج جفت، تعداد دفعات شیردهی، طول مدت شیردهی در طول دو ساعت اول بعد از زایمان و وزن نوزاد) وجود نداشت.
همچنین گروهها از نظر سطح تحصیلات، شغل مادر، انجام اینداکشن، عامل زایمان، انجام اپی زیاتومی درجه پارگی پرینه مکانیسم جدا شدن جفت فاصله بین حاملگی فعلی تا قبلی همگن بودند.
در رابطه با هدف اصلی پژوهش نتایج نشان داد میانگین خونریزی در پایان 2 ساعت اول بعد از زایمان در گروه اکسی توسین 11/ 127 سی‌سی و در گروه اکسی توسین و رطب 5/ 68 سی‌سی بود که باPV - 0 /100 اختلاف آماری معنی‌داری وجود داشت (جدول شماره 1).
در بررسی ارتباط متغیرهای کمی با میانگین خونریزی بعد از زایمان اختلاف آماری معنی داری وجود نداشت اما در بررسی متغیرهای مختلف کیفی شامل شغل و تحصیلات مادر، مکانیسم خروج جفت، انجام اپی زیاتومی وجود پارگی پرینه و درجه پارگی، با میانگین خونریزی بعد از زایمان فقط ارتباط آماری معنی‌داری بین میزان خونریزی با شغل مادر وجود داشت.
ص: 358

جدول 1: مقایسه میانگین، انحراف معیار و میانه وزن شان قبل و بعد از استفاده در گروههای مورد بررسی‌

بحث [نتایج یک تحقیق :

نتایج مطالعه نشان داد زنان واجد شرایط تحقیق در دو گروه از نظر کلیه متغیرهای مورد بررسی همگن بودند. پس از بررسی یافته‌های حاصل از تجزیه و تحلیل عوامل اثرگذار نتایج مربوط به خونریزی پس از زایمان حاکی از آن بود که: میانگین خونریزی بعد از زایمان در گروه اکسی توسین 11/ 127 و در گروه مصرف‌کننده رطب و اکسی توسین 5/ 68 سی‌سی بود که با انجام تست‌mann - whitney مشخص شد بین دو گروه از نظر مقدار خون‌ریزی اختلاف معنی‌دار آماری وجود دارد. (001/ 0-)
در بررسی مهدویان در رابطه با تأثیر عصاره تخم شوید خوراکی بر خون‌ریزی پس از زایمان نیز مشخص شد. میانگین کل خونریزی در دو ساعت اول زایمان در گروه مصرف کننده عصاره تخم شوید 7/ 16 1/ 95 و در گروه دریافت‌کننده 10 واحد اکسی توسین‌IM برابر 4/ 42 192 سی‌سی بود که این دو میانگین با 001/ 0) اختلاف معنی‌داری داشتند.
نتایج پژوهش حمود در سال 1378 در بررسی مقایسه‌ای اکسی توسین و خرما نشان داد که در گروه خرما میزان خون‌ریزی در ساعت اول، دوم و سه ساعت بعد از زایمان به‌طور معنی‌داری از گروه اکسی توسین کمتر بوده است. در این تحقیق به وجود تانین در خرما
ص: 359
اشاره شد و ذکر گردید که تانین به علت خاصیت قابض باعث ایجاد انقباض در عضلات رحم و میومتر گشته و میزان خون‌ریزی پس از زایمان را می‌کاهد.
خادم و همکاران در مطالعه مقایسه‌ای تأثیر خرمانی دیگلت نور و اکسی توسین بر کاهش خون‌ریزی بعد از زایمان تأثیر خرما را بیشتر از اکسی توسین یافتند
علم جدید بعضی حقایق مربوط به خرما را تایید می‌کند از جمله اینکه خرما محتوی هورمونهایی است که کمک به کشیدگی رحم و آماده کردن آن برای زایمان، برگرداندن رحم به حالت قبل از حاملگی در دوره بعد از زایمان کرده و باعث کاهش خون‌ریزی می‌شود.
همچنین موادی دارد که کمک به تولید شیر برای نوزاد می‌کند.
دوره رشد و رسیدن میوه خرما چند مرحله دارد که در مرحله رطب پوست میوه شفاف و رنگ آن به قهوه‌ای خیلی تیره تغییر می‌یابد در این مرحله گوشت میوه کاملا نرم می‌شود و طعم گس آن از بین می‌رود و میوه می‌رسد. این مرحله همان مرحله‌ای است که حضرت مریم از آن خورد.
احادیث زیادی نیز در رابطه با خرما وجود دارد. از پیامبر (ص) نقل شده چون زن فرزند به دنیا آورد باید نخستین چیزی که می‌خورد خرمای تازه باشد و اگر خرمای تازه در اختیار نبود خرمایی دیگر. چراکه اگر چیز برتر از آن وجود می‌داشت خداوند آن را به حضرت مریم هنگامی که عیسی علیه السّلام را زاد می‌خوراند (12).
در مقایسه تأثیر اکسی توسین 5 واحدIV بعد از زایمان شانه قدامی و 400mug میزوپروستول خوراکی مشخص شد که اثربخشی هر دو یکسان است.
سنتومترین نیز داروی منقبض‌کننده رحم است که در پیشگیری ازPPH استفاده می‌شود اما عوارض جانبی آن شامل تهوع، استفراغ، افزایش فشارخون و اسپاسم عروق کرونر می‌باشد.
در بررسی مقایسه‌ای اثربخشی و عوارض تزریق عضلانی ارگومترین و اکسی توسین در خون‌ریزی بعد از زایمان مشخص شد که استفاده روتین 15 واحد اکسی توسین مؤثرتر از
ص: 360
تزریق داخل عضلانی 2/ 0mg ارگومترین بلافاصله بعد از زایمان نوزاد جهت پیشگیری ازPPH در مرحله سوم زایمان است.
Fujimoto
مطرح می‌کند تزریق داخل وریدی 5 واحد اکسی توسین بلافاصله بعد از زایمان شانه قدامی، درمانی انتخابی برای پیشگیری ازPPH در مادرانی است که یک لیبر طبیعی دارند.
لذا با توجه به موارد فوق و یافته‌های بدست آمده مشخص می‌شود که رطب میزان خون ریزی پس از زایمان را نسبت به اکسی توسین کاهش می‌دهد.
در بررسی وجود ارتباط معنی‌دار آماری بین متغیرهای مورد مطالعه و میزان خون‌ریزی بعد از زایمان مشخص شد بین وضعیت شغلی مادر و مقدار خون‌ریزی ارتباط معنی‌دار آماری وجود دارد و این نتایج مشابه نتایجی بود که مهدویان نیز در بررسی خود بدست آورد. شغل مادر هرچند تأثیر مستقیمی بر روی خون‌ریزی ندارد ولی با تأثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی فرد و خانواده ممکن است به‌طور غیر مستقیم بر پیامدهای بعد از زایمان اثرگذار باشند.
در مطالعه دیگری که در زمینه خون‌ریزی بعد از زایمان انجام شد مطرح شد که وضعیت اجتماعی اقتصادی پایین برPPH مؤثر می‌باشد. (13)
ص: 365

منابع‌

5- مهدویان، میترا و همکاران. بررسی تأثیر عصاره تخم شوید خوراکی بر خون‌ریزی پس از زایمان طبیعی. مجله زنان مامایی و نازایی ایران سال چهار شماره هفتم و هشتم، بهار و تابستان 1380.
6- حمود، نصره. مقایسه تأثیر مصرف میوه خرما و داروی اکسی توسین بر میزان خون ریزی بعد از زایمان. پایان‌نامه فوق‌لیسانس مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد 1378.
7- فلاحی، مسعود. رشد، نمو، دستاوری و بسته‌بندی خرما (برای صادرکنندگان خرما و دانشجویان صنایع غذایی). انتشارات یا ثارا ... دوم شهریور 1379.
ص: 366
12- دانش‌نامه احادیث پزشکی مؤلف محمد محمدی ری‌شهری- مترجم دکتر حسین حایدی
ص: 367

بررسی دیدگاه قرآن در حفظ محیط زیست‌

اشاره

مهندس محمد باقر رضاعلی «1»، دکتر احمد جمشیدی «2» محسن روحانی «3»، مهران نصر «4»

مقدمه:

بحران محیط زیست در روزگار ما اقشار مختلفی از دانشمندان جهان را دل‌نگران کرده است. بسیاری از فرهیختگان معاصر معتقدند که اگر از شتاب فزاینده روند ویران گری در طبیعت و محیط زیست جلوگیری نشود سلامت کره زمین و ادامه حیات بشر و دیگر موجودات زنده در معرض خطر جدی است. آلوده کردن آب‌های اقیانوس‌ها، دریاها و رودخانه‌ها، نابود شدن جنگل‌های سرسبز که در شمار مهم‌ترین عوامل تولید اکسیژن است، بیابان‌زدایی، آلودگی هوا در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان، آلودگی‌های صوتی، انقراض برخی از نسل‌های پرندگان و حیوانات، پدید آمدن شکاف در لایه ازن و مسایلی از این دست اسباب نگرانی گروه‌های مختلف مردم به‌ویژه فرهیختگان را فراهم آورده است.
درنتیجه، آنان آثار ارزشمندی دراین‌باره پدید آورده‌اند و برای آگاهی بیشتر مردم از پیامدهای وخیم و اسفبار اوضاع و احوال زیست‌محیطی روزگار ما کوشش‌های سودمندی کرده‌اند هدف از این مطالعه بیان دیدگاه قرآن در زمینه حفظ محیط زیست و نقش انسان در ابعاد مختلف محیط زیست از طریق بررسی آیات قرآن، و دسترسی به راهکارهای اسلامی حفظ محیط زیست می‌باشد.
______________________________
(1). معاون مرکز بهداشت شماره یک اصفهان. Email: m rezaali 64 I yahoo. com
(2). مدیر مرکز بهداشت شماره یک اصفهان.
(3). مدیر گروه گسترش مرکز بهداشت استان اصفهان.
(4). مسئول امور اداری مرکز بهداشت استان اصفهان.
ص: 368

روش بررسی:

این مطالعه به روش مروری و استفاده از کتب، بررسی متون و برنامه‌های رایانه‌ای انجام گردیده که منابع و مأخذ معتبر و مستندی همچون آیات قرآن کریم، روایات در زمینه حفظ محیط زیست مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نتایج:

آموزه‌های دینی احکام سازنده‌ای درباره ابعاد مختلف محیط زیست آدمیان به ارمغان آورده که عمل بدان‌ها سعادت مادی و معنوی بشر را رقم خواهد زد. احکام اسلامی درباره محیط زیست فراوان است و متنوع، گروهی از این احکام- چه مستحب و چه واجب- ایجابی هستند و مسلمانان را به انجام اعمالی درباره طبیعت و محیط زیست فرا خوانده‌اند. آیات متعددی در قرآن آدمیان را به تفکر در طبیعت و محیط زیست فرا می‌خواند و تأمل در جلوه‌های طبیعت را برای انسان‌ها بسیار سودمند و سازنده می‌داند که در قرآن در آیات متعددی اشاره به موارد ذیل گردیده: احکام سلبی درباره طبیعت و محیط زیست، فساد در زمین، قاعده لاضرر، وجوب حفظ نسل انسان، آلودگی هوا، آلودگی آبها، آلودگی خاک، حرمت آلوده کردن دریاها که از جمله خداوند در آیه 56 سوره اعراف می‌فرماید: «وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها» «در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید.» و در آیه 195 سوره بقره می‌فرماید: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» «خود را با دستان خود به هلاکت نیفکنید.» و در آیه 211 سوره بقره می‌فرماید: «وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» «هرکس نعمت خدا را که برای او آمده و در اختیار او گذاشته شده (از روی ناسپاسی) به نقمت مبدل سازد، خدا سخت کیفرکننده است.» و یا در آیه 41 سوره روم می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» «دستان بشر فساد را در خشکی و دریا پدیدار ساخته است ....»

بحث و نتیجه‌گیری:

در جهان‌بینی اسلامی ارتباط انسان با طبیعت باید شبیه تنها یک قانون‌گذار عادل با شهروندانش باشد. انسان برتر از طبیعت است و باید با او رفتار مناسب داشته باشد. هر عمل او باید با رحمت و عدالت همراه باشد و خدا انسان را سرپرست آنها
ص: 369
قرار داده و اگر سرپرست خوبی باشد، خدا بخشش را نسبت به او زیاد می‌کند و به او دانش و بزرگی بیشتری می‌دهد.
نقش انسان، سروری او و مسئولیت او در برابر امانت در قرآن آمده است و این تصمیم اوست که در این راه حرکت کند. گروه‌هایی از دانشوران مسلمان نیز کوشیده‌اند دیدگاه اسلام را دراین‌باره بنمایانند و نوشته‌های پراکنده‌ای در این زمینه عرضه کرده‌اند. آنان به درستی بر این باورند که بهترین نسخه شفابخش این درد مزمن و رنج‌آور جهان معاصر را می‌توان از لابه‌لای گهر گفته‌های معصومان و آیات قرآن کریم استنباط کرده، فراروی آدمیان نهاد.

واژه‌های کلیدی:

محیط زیست- آلودگی- طبیعت- جهان‌بینی اسلامی- احکام سلبی- فساد

مقدمه:

در سایه بحران‌های زیست‌محیطی اخیر، بسیاری از محققین تلاشی را جهت بررسی دلایل رفتار خصمانه انسان با طبیعت خویش آغاز کرده‌اند. بخشی از این تحقیق شامل بررسی ریشه‌های فلسفی اثرگذار بر روند کنش انسان با جهان و طبیعت پیرامونش همچنین مسئولیت و سهم ادیان در قبال محیط زیست می‌باشد. بحران‌های زیست‌محیطی که ما امروزه با آنها روبرو می‌شویم در زمان کوتاهی به جایی می‌رسد که انسان مجبور است سؤالات مهمی از خود بپرسد. این سؤالات دیگر تنها در زمینه میزان پیشرفت علم و در اختیار داشتن فن‌آوری و اطلاعات نیست بلکه در مورد سرشت انسانی، جوهره هستی، سرشت و سرنوشت نهایی عالم هستی است.
واژه محیط زیست معنایی گسترده دارد که بطور کلی محیط زیست، مجموعه‌ای است هماهنگ و دربرگیرنده دانش‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... که انسان توانسته است به آن‌ها دست یابد ... این مفهوم، به‌معنای عام آن، محیط زیست ژنتیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی را در بر می‌گیرد.» و آموزه‌های دینی احکام سازنده‌ای
ص: 370
درباره ابعاد مختلف محیط زیست آدمیان به ارمغان آورده که عمل بدان‌ها سعادت مادی و معنوی بشر را رقم خواهد زد.
در یک تقسیم‌بندی محیط زیست را شامل سه دسته، محیط زیست فرهنگی، محیط زیست طبیعی و محیط زیست معنوی دانسته که «محیط زیست فرهنگی» آمیزه‌ای از باورها، دانش، قانون، اخلاق، عرف و عادات مردم و مسائلی از این دست، محیط زیست فرهنگی را شکل می‌بخشد که تأثیر فراوانی بر چندوچون تربیت و رشد انسان از آغاز انعقاد نطفه در رحم مادر دارد. محیط زیست طبیعی، فرهنگی و معنوی در شکل‌گیری جسم و جان آدمی سهمی به‌سزا دارد و انسان‌ها هرگز نباید از تلاش در راه بالندگی و حفظ سلامت آن باز ایستند.

اسلام و محیط زیست:

احکام اسلامی درباره محیط زیست فراوان است و متنوع، گروهی از این احکام- چه مستحب و چه واجب- ایجابی هستند و مسلمانان را به انجام اعمالی درباره طبیعت و محیط زیست فراخوانده‌اند. به‌عنوان نمونه، آیات قرآن آدمیان را به تفکر در طبیعت و محیط زیست فرامی‌خواند و تأمل در جلوه‌های طبیعت را برای انسان‌ها بسیار سودمند و سازنده می‌داند.
خداوند در سوره ق آیه 6- 11 می‌فرماید: «أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ* وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ* تَبْصِرَةً وَ ذِکْری لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ* وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ* وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ* رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ»
«آیا به آسمان فراز سرشان ننگریسته‌اند که چگونه آن را برافراشته‌ایم و آن را آراسته‌ایم و هیچ خللی ندارد، و زمین را گسترانده‌ایم و در آن کوه‌ها درانداخته‌ایم و در آن از هرگونه جفت دل‌انگیز رویانیدیم، تا برای هر بنده توبه‌کاری بینش‌افزا و پندآموز باشد، و از آسمان آبی پربرکت فروفرستادیم و آن‌گاه بدان بوستان‌ها و دانه دروکردنی رویاندیم و درختان خرمای بلند که خوشه‌های برهم چیده دارد تا روزی بندگان باشد و با
ص: 371
آن آب سرزمینی مرده را زنده کردیم؛ رستاخیز هم همین‌گونه است.» بدین‌سان، خدا جلوه‌هایی از طبیعت را در این آیات یادآور شده و بنی‌آدم را به تفکر در آن‌ها فراخوانده است. در آیات دیگری، آفرینش همه عناصر طبیعت، سنجیده و به اندازه معرفی شده است.
خداوند در سوره طلاق آیه 3 می‌فرماید: «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْراً» «به راستی که خدا برای هر چیزی اندازه‌ای مقرر کرده است.» و در سوره فرقان آیه 2 می‌فرماید: «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً» «و هر چیزی را آفریده و بدان‌گونه که درخور آن بوده اندازه‌گیری کرده است.»
آسمان برافراشته، زمین گسترده، کوه‌های بلندقامت، درختان سرسبز و خرم، رودخانه‌های دل‌انگیز و روان، دریاها، اقیانوس‌ها، دشت‌ها، دره‌ها، بیابان‌ها، انواع جانوران و حشرات و ستارگان که شتابان در آسمان ناپیدا کرانه در حرکتند همه حساب شده، به اندازه، از سر دقّت و حکمت آفریده شده است؛ ازاین‌رو خدا همواره به آدمیان هشدار می‌دهد که این نظم شگفت‌انگیز طبیعت را که حیات آدمیان و دیگر موجودات زنده در گرو آن است بزرگ و ارجمند بشمارند و آن را پاس دارند و از هرگونه فساد در کشاورزی و نسل آدمیان و اسراف در بهره‌وری از طبیعت بپرهیزند که پیامدهایی بس وخیم و زیانبار دارد.
بدین‌ترتیب، آدمیان می‌باید خود و طبیعت را بشناسند و از سودمندی‌های طبیعت و زیان‌های ویرانگر و جبران‌ناشدنی تخریب آن آگاه گردند و همواره از آن غفلت نکنند و در حفظ و سلامت آن بکوشند.

احکام سلبی اسلام درباره طبیعت و محیط زیست: الف: فساد در زمین:

اسلام دو حکم سلبی و منفی دراین‌باره دارد که بسیار قابل توجه است؛ اول، نهی از هرگونه ویرانگری طبیعت و تخریب در آن، که قرآن از آن با عنوان «فساد فی الارض» یاد می‌کند و این خطرناک‌ترین و بزرگ‌ترین عنوانی است که مجرمان می‌توانند بدان متصف گردند.
قرآن در سوره بقره آیه 205 می‌فرماید: «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ»
ص: 372
«و چون برگردد (یا ریاستی یابد) کوشش می‌کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود کند، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد.» به بنی اسرائیل نیز در سوره بقره آیه 60 می‌گوید: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ» «از نعمت‌های الهی استفاده کنید، اما مبادا در زمین ویرانگری و فساد پدید آورید.»
قرآن به مردمان هشدار می‌دهد که فریب تبلیغات زورمداران قدرت‌پرست را نخورند؛ همانان که در واقع فسادآفرینان اصلی در زمین هستند و برای حفظ قدرت و ثروت خود از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزند و به مصلحان اتهام فساد در زمین می‌زنند.
این کتاب الهی، با تعبیری لطیف به سخن فرعون اشاره می‌کند که خطاب به مردم آن روزگار در سوره غافر آیه 26 گفت: «إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ» «من می‌ترسم موسی آیین شما را تغییر دهد یا در این زمین فساد آفریند.»
بالاخره قرآن در سوره فجر آیه 13 درباره قوم ثمود می‌فرماید: «وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ ... فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ» و در سوره بقره آیه 11 بیان می‌کند که: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ ... قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ» منافقان و گروهی دیگر از مردم را به دلیل ایجاد فساد در زمین نکوهش کرده است و همچنین در سوره اعراف آیه 103؛ سوره نحل آیه 88؛ سوره روم آیه 41 «بر پایه این آیه اگر آدمیان به راه فساد و تباهی در زمین گام نهند، خداوند آنان را به حال خود رها می‌کند تا پاره‌ای از نتایج تلخ اعمال خود را بچشند و درنتیجه شاید متنبه شوند و از اعمال زشت خود دست بردارند و به سوی پروردگارشان بازگردند. ظهور فساد در خشکی؛ اعم از فضا و زمین و در دریا را در جنگ جهانی اول و دوم و نیز در جنگ آمریکا علیه عراق با چشمان خود دیدیم. البته باید توجه داشت که فساد در زمین در این آیه شریفه ویژه آب، خاک، هوا و دیگر عناصر طبیعت نیست، بلکه فساد معنوی را که شامل سرکشی، گستاخی، نافرمانی و ستمگری در برابر پروردگار و کژروی است در بر می‌گیرد.»
ص: 373

ب: قاعده لاضرر:

از آیات قرآن، سخنان معصومان (ع) و دیدگاه فقیهان به روشنی استفاده می‌شود که ضرر زدن به دیگران جایز نیست. برطبق گروهی از آیات، شمار زیادی از روایات، سیره عقلا و اجماع فقها هیچ مسلمانی مجاز نیست به دیگران ضرر برساند. آلوده ساختن محیط زیست و نابود کردن طبیعت و منابع طبیعی از روشن‌ترین نمونه‌های زیان زدن به دیگران است که اسلام با قاطعیت آن را مردود شمرده است.

وجوب حفظ نسل انسان:

لزوم حفظ نوع انسانی را بر قاعده لا ضرر باید افزود. از نگاه اسلام، انسان گل سرسبد آفرینش و آفریده‌ای است که در خلقت او نهایت دقت به کار رفته است، چنان‌که خدا به خود دست‌مریزاد می‌گوید. وجوب حفظ نوع و نسل انسانی از مهم‌ترین واجبات شرعی و الهی است که مؤلّف بر آن تأکید می‌ورزد.

انواع آلودگی‌ها:

آلودگی هوا، آب، خاک و بسیاری از ضروری‌ترین عوامل بقای حیات موجودات زنده، ارمغان تمدن و صنعت در روزگار ماست؛ به عبارتی دیگر از دستاوردهای چگونگی و چندوچون مدیریت رهبران بسیاری از کشورهای جهان است.
نباید آلودگی‌های معنوی را به حساب نیاورد یا آن‌ها را دست‌کم گرفت؛ چه اینکه محیط زیست انسان تنها زمانی می‌تواند مطلوب و سازنده باشد که از آلودگی‌های معنوی و مادی، هر دو، پالایش گردد. اما به‌هرحال در اصطلاح علمی، آلودگی محیط زیست را این طور تعریف کرده‌اند: «دگرگونی در اوصاف و ترکیب طبیعی عناصر حیاتی و مؤثر بر محیط زیست انسان که بارزترین مصادیق آن، آب، هوا و خاک است. این آلودگی زمانی خطرآفرین می‌شود که ماهیت و ترکیب این عناصر را تغییر دهد و از آب، هوا و خاک استفاده ناصحیح شده و آن‌ها را به افزودن عناصری بیگانه بیالاید ...
آلودگی به این معنا جلوه‌ای از فساد در زمین بوده که دستان بشر آن را پدید آورده و مصداق روشن این آیه شریفه سوره روم آیه 41. است: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» «دستان بشر فساد را در خشکی و دریا پدیدار ساخته است ....»
ص: 374
خمیره زندگی انسان‌ها در روزگار ما در برخورد با طبیعت شکل گرفته که بسی ویرانگر و زیان‌آور بوده است. برخلاف مردمان گذشته که جدالشان با طبیعت برای زنده ماندن بود، در زمان ما جدال انسان با طبیعت به منظور دستیابی به رفاه بیشتر است؛ رفاهی پایان‌ناپذیر که صرفا با تسخیر مواهب طبیعی می‌توان به آن دست یافت، مواهب طبیعی نیز پایان‌پذیر و نابودشدنی است. حاصل آنکه این راه در نهایت به نابودی طبیعت و محیط زیست و انقراض بسیاری از گونه‌های گیاهی و حیوانی خواهد انجامید.
«از هنگامی که جدال انسان و طبیعت برای زندگی به جدال برای رفاه تبدیل شده، مشکلات زیست محیطی یکی پس از دیگری چهره نموده است. دانشور زیست‌پژوه، بانو" آشیل کارسون" در کتاب" بهار خاموش" درباره مشکلات زیست‌محیطی و ساکنان آن نوشته است:" در طول تاریخ جهان این نخستین‌بار است که انسان از زمان انعقاد نطفه و دوران جنینی تا واپسین دم زندگی در معرض مواد شیمیایی خطرناک قرار دارد".»

آلودگی، بحرانی جهانی:

مسأله آلودگی محیط زیست هرچند در آغاز، بحرانی منطقه‌ای و مشکل چند کشور به نظر می‌رسید، اما به سرعت گسترش یافت و به صورت مانعی در راه پیشرفت بشر درآمده و به یکی از معضلات و بحران‌های زندگی انسانی مبدل گشته است.
بادها و امواج خروشان دریاها و اقیانوس‌ها آلودگی و عوامل آن را به جای‌جای قاره‌ها برده و در واقع سراسر گیتی را دستخوش آلودگی ساخته‌اند. حال که بحران آلودگی، جهانی است، انسان‌ها در کره زمین باید دست همکاری به یکدیگر بدهند ... اسلام در این باره موضعی صریح و شفاف دارد. خداوند در سوره مائده آیه 2 می‌فرماید: «تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» «در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید.»
حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید: «انّ اللّه فی عون العبد ما دام العبد فی عون أخیه». «تا زمانی که انسان در راه یاری و امدادرسانی به برادرش باشد خداوند او را یاری خواهد کرد.» مستدرک الوسایل، ج 13، ص 429، حدیث 14526؛ اصول کافی، ج 2، ص 3
ص: 375
بر پایه این حدیث یاری‌رسانی و کمک به دیگران، مخصوص مؤمنان و مسلمانان نیست؛ زیرا کاربرد واژه «عبد» در سخن امام صادق، همه انسان‌ها- مؤمن و کافر- را در بر می‌گیرد؛ ازاین‌رو تعاون و همکاری انسان‌ها با یکدیگر به منظور برطرف کردن مفاسد و خطرهایی که جوامع انسانی را تهدید می‌کند مختصّ گروه خاصی نیست و همه انسان‌ها، حتی کافران و معاندان با رسول خدا (ص) را نیز شامل می‌شود. نمونه این یاری‌رسانی و عاطفه انسانی را می‌توان در سیره پیشوایان اسلام و معصومان به خوبی مشاهده کرد.
پیامبر اکرم (ص) مشرکان مکه را در جنگ بدر آب داد و پیش از فتح مکه اموالی را به کافران مکه- که با ایشان در حال جنگ بودند- بخشید.
حضرت امیر مؤمنان (ع) نیز در حال جنگ آب را بر مردم بصره نبست و سید شهیدان، حضرت امام حسین (ع) حرّ و سپاهش را که برای جنگ با ایشان گسیل شده بودند، حتی اسبان و شترانشان را سیراب ساخت، (تاریخ طبری، ج 6، ص 336) حال آنکه اگر امام (ع) این آب را ذخیره می‌کرد خود و خاندانش در روز عاشورا سیراب می‌شدند. در روایتی از پیامبر خدا (ص) دراین‌باره چنین آمده است: «برای سیراب کردن هر انسان تشنه پاداشی است.» (بحار الانوار، ج 74، ص 370؛ جامع الاخبار، ص 39.)

آلودگی هوا:

هنگامی که در یک صبح زود به دور از دود برآمده از ماشین‌ها و کارخانه‌ها، نفس عمیق کشیده و دم‌ها و بازدم‌ها را تکرار می‌کنیم احساس شادابی و سبکی به ما دست می‌دهد و درمی‌یابیم که هوای پاک و لطیف چه اندازه در نشاط و سلامت انسان مؤثر است. در اهمیت و ارزش هوای پاک، همین بس‌که حیات آدمیان و حیوانات بدان وابسته است و سازوکارهای درون بدن انسان با آن تنظیم می‌گردد. هر مقدار هوا پاک‌تر و لطیف‌تر باشد تندرستی و سلامت جسمی و شادابی و نشاط روحی انسان افزون‌تر خواهد بود. هوای پاکیزه کسالت، خستگی و افسردگی را می‌زداید و در ژرفای وجود آدمی تازگی و طراوت می‌آفریند. حضرت امام صادق (ع) فرمود: «ای مفضّل! ... باید از این نسیم که آن را هوا نامیده‌اند و سودمندی‌ها و مصلحت‌های نهفته در آن آگاه باشی و بدانی که
ص: 376
حیات را از بیرون از وجود آدمی، در بدن انسان می‌دمد و در روحیه و رفتار او اثر می‌گذارد.» «و حسبک بهذا النّسیم المسمّی هواء و ما فیه من المصالح فانّه حیاة هذه الابدان ....» (بحار الانوار، ج 3، ص 219)
در آیات قرآن و سخنان معصومان (ع) اصول، قواعد و کلیاتی آمده است که مسأله آلودگی هوا از مصادیق آن به‌شمار می‌آید. خداوند در سوره اعراف آیه 56. می‌فرماید:
(وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها) «در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید.» و در سوره بقره آیه 195 می‌فرماید: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» «خود را با دستان خود به هلاکت نیفکنید.»
و در سوره بقره آیه 213. می‌فرماید «وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» «هر کس نعمت خدا را که برای او آمده و در اختیار او گذاشته شده [از روی ناسپاسی به نقمت مبدل سازد، خدا سخت کیفرکننده است.» و در سوره ابراهیم آیه 38 می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» «و آیا به کسانی که شکر نعمت خدا را به کفران تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت آوردند، ننگریستی.»
حضرت امام صادق (ع) به نقل از پدران خود از پیامبر خدا (ص) از مسموم کردن سرزمین (محیط زیست) مشرکان نهی فرموده است (کافی، ج 5، ص 38) فقهای امامیه در کتاب‌های فقهی خود از آلوده کردن هوا به وسیله دباغی و پس‌مانده‌های دیگر منابع آلاینده منع کرده‌اند. این فتوا جایز نبودن آلوده کردن محیط زیست را تأیید می‌کند.

آلودگی آب‌ها:

از علی (ع) روایت شده که نباید در آب‌های جاری ادرار کرد: چه آنکه در آن زیست‌کنندگانی وجود دارند. نیز از آلوده کردن سواحل رودها و چاه‌ها نهی شده است. بر پایه روایاتی باید میان چاه‌های آب و چاه‌های توالت فاصله باشد تا آب‌های چاه‌ها آلوده نگردد و ....

آلودگی خاک:

خاک عنصری است که نزد بسیاری از انسان‌ها بی‌ارزش جلوه می‌کند؛ چه آنکه بی‌هیچ زحمت و منتی در اختیار انسان قرار می‌گیرد. اما حقیقت چیز دیگری است.
ص: 377
خاک، عنصری است ارجمند و گران‌قیمت و صد افسوس که در هر سال میلیاردها تن خاک حاصلخیز در جهان به سبب فرسایش از چرخه انتقاع خارج می‌گردد. قرآن کریم با تعبیرهای مختلف اهمیت و ارزش خاک را به انسان می‌شناساند و می‌کوشد دراین‌باره تنبه آفریند.

حرمت آلوده کردن دریاها:

آلوده کردن دریاها را از مصادیق «فساد در زمین»؛ «تبدیل نعمت‌های الهی به نقمت» و «کفران نعمت خداوندی» دانسته و آن را در زمره گناهان به شمار آورده و سپس درباره نشت نفت از کشتی‌های نفت‌کش و تخریب چاه‌های نفت به واسطه جنگ‌ها و سهم عظیم این مسأله در آلودگی آب دریاها.

نظم طبیعی محیط زیست:

آری خداوند متعال طبیعت را در بهترین نظام ممکن آفرید و عناصر آن را به‌گونه‌ای سامان بخشید که نیازهای گیاهان، حیوانات و آدمیان را برآورد.
اسلام همواره از عظمت و ارزش این نظام سخن به میان آورده و کوشیده است در آدمیان تنبه آفریند که ارزش آن را دریابند، در حفاظت از آن تلاش کنند و در پی تخریب و ویرانگری آن برنیایند که گناهی است بزرگ و جرمی سترگ، و به تعبیر قرآن «فساد در زمین» است و کسی که به چنین عملی دست یازد «مفسد فی الارض» بوده و کیفری دردناک در انتظار اوست. ازاین‌رو همه آدمیان برای نجات کره زمین؛ این تنها کره قابل سکنا می‌باید دامن همت به کمر زده و با احترام کامل به نظم شگفت‌آور و دل‌انگیز طبیعت در حفظ آن بکوشند و آن را در آستانه منافع زودگذر شخصی و گروهی به قربانگاه نبرند. نیز از هرگونه اسراف و تبذیر در آب و خاک و دیگر مواهب طبیعی بپرهیزند و تا می‌توانند از پدید آمدن جنگ بهراسند که به حق خانمان‌سوز است و ویرانگر. جنگ‌ها از سویی نسل بشر را به نابودی می‌کشانند و از طرفی طبیعت را آلوده می‌سازند.

نتیجه‌گیری:

ریشه بحران‌های اکولوژیکی بدیهی بوده و در اعتقادات و ساختارهای ارزشی ما جای دارند که این اعتقادات بر روش زندگی ما و ارتباط ما با طبیعت اثر دارند وجود این دیدگاه در ادیان ابراهیمی، که خداوند طبیعت را برای استفاده انسانها آفریده و
ص: 378
انسان‌ها می‌توانند از این منابع به مقدار لازم استفاده کرده و خدا را اطاعت کنند و در عوض خداوند هم طبیعت را برای آنها محافظت و غنی می‌کند، را باید مورد نقد قرار داد.
همه ادیان، مکاتب، اندیشه‌ها و فلسفه‌های اجتماعی بر نگرشی جهانی تکیه دارند و اهداف این روش‌ها و بایدها و نبایدها از این نگرش حاصل می‌شود، این نگرش‌ها زمانی که به وسعت و استحکام فکری برسند می‌توانند ایدئولوژی شوند اصل اولیه جهان‌بینی اسلامی نظریه توحید است. از نظر توحیدی همه اشیاء آیه الهی و شاهدی بر وجود او هستند. تمام عالم نیز مخلوق خواست الهی و با هدفی الهی به وجود آمده است. انسان نیز یکی از این مخلوقات می‌باشد که خلیفه خدا و آزاد در بکار بردن و مصرف منابع است. خلیفه است چراکه خداوند از روح خود در جسم آدمی دمید در میان مخلوقات، انسان بی‌نظیر است و در این میان چیزی که او را متمایز می‌کند، قبول کردن امانت الهی است که به او عرضه شده و دیگر مخلوقات از پذیرفتن امانت سر باززده‌اند. گرچه این امانت بزرگ، امکانات و آزادی‌ها و مسئولیت‌هایی را برای انسان بوجود می‌آورد، اما به‌هرحال از امانت‌دار انتظار می‌رود که مسئولیت خود را به خوبی انجام دهد. کنترل امور و امانت‌داری طبیعت و بقیه موجودات قسمتی از این امانت است و انسان باید نشان دهد که نه تنها به‌عنوان یک امانت‌دار بلکه به‌عنوان یک خلیفه خدا نسبت به این امانت توجه دارد. اما به درستی که انسان غیر منصف و نابخرد است.
طبیعت به‌عنوان یک امانت برای انسان است نه چیزی دیگر و انسان همراه با به دست آوردن تقوای الهی حق چیره شدن را دارد بدون اینکه مقاومتی و جنگی در برابر آن داشته باشد و انسان نباید از قدرت، توانائیها، استعدادها و حقوقش بدون در نظر گرفتن مسئولیتش در امانت‌داری، از امانت بد استفاده کند. وحی و شریعت نیز برای راهنمایی انسان در بجا آوردن همان امانت‌داری آورده شده است.
انسان به‌عنوان خلیفه، به جای عمل در جهت سودمندی برای خدا، سلسله‌ای از ارزش‌ها را ایجاد کرده است که نتیجه آن سلطه بر طبیعت به جای حفاظت و حمایت از آن از دیدگاه امانت داری الهی است. انسان خود را در حد غلبه‌کننده بر طبیعت بالا برده است و به صورت ذهنی
ص: 379
خود را معادل و مساوی خدا قرار داده است، دراین‌باره قرآن می‌فرماید که به راستی که انسان چیز بسیار بزرگی را در این صورت از دست داده است و زمانی می‌فهمد که آسمان‌ها آماده برای انفجار شوند، زمین دو نیم شود و کوه‌ها به کلی تخریب شوند.
در جهان‌بینی اسلامی ارتباط انسان با طبیعت باید شبیه تنها یک قانون‌گذار عادل با شهروندانش باشد. انسان برتر از طبیعت است و باید با او رفتار مناسب داشته باشد. هر عمل او باید با رحمت و عدالت همراه باشد و حالت قانون‌گذار باید شبیه پدر نسبت به فرزند باشد.
خدا انسان را سرپرست آنها قرار داده و اگر سرپرست خوبی باشد، خدا بخشش را نسبت به او زیاد می‌کند و به او دانش و بزرگی بیشتری می‌دهد.
نقش انسان، سروری او و مسئولیت او در برابر امانت در قرآن آمده است و این تصمیم اوست که در این راه حرکت کند.
گروه‌هایی از دانشوران مسلمان نیز کوشیده‌اند دیدگاه اسلام را دراین‌باره بنمایانند و نوشته‌های پراکنده‌ای در این زمینه عرضه کرده‌اند. آنان به درستی بر این باورند که بهترین نسخه شفابخش این درد مزمن و رنج‌آور جهان معاصر را می‌توان از لابه‌لای گهر گفته‌های معصومان و آیات قرآن کریم استنباط کرده، فراروی آدمیان نهاد.
ص: 380

منابع:

1- قرآن کریم
2- کتاب احیاء الموات.
3- کتاب؛ فرهنگ جهاد، ویژه‌نامه آب
4- صبور اردوبادی، احمد، بهداشت اسلامی، جلد اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 1382
5- بی‌آزار شیرازی عبد الکریم، رساله نوین فقهی پزشکی بهداشت، جلد اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1384
6- علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، جلدهای دهم، سیزدهم، شانزدهم، هجدهم. 1380
7- آیت اللّه مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد چهارم. 1380
8- اصفهانی، محمد مهدی، آئین تندرستی، تهران: نشر تندیس، 1384
9- حیدری نراقی، علی محمد، نسخه‌های شفابخش، تهران: انتشارات مهدی نراقی، 1382
10- طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، تهران: انتشارات بی‌تا، 1380
11- کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1365
12- مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار، جلد اول. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1372
13- سایت تبیان‌www .tebyan .ir
14- سایت آفتاب‌www .aftab .ir
ص: 381

تاثیر عسل بر سرفه کودکان‌

اشاره

دکتر محمود نوری شادکام «1»، دکتر هاجر صدقی «2» دکتر فروغ السادات نورانی «3»، دکتر محمد حسن مظفری «4» سعیده انوری تفتی «5»

چکیده:

سرفه در طب کودکان علامت شایعی است که بچه‌ها و مادرانشان را آزار می‌دهد از آنجائی که در قرآن، احادیث و کتب طب قدیم در مورد خواص زیاد مصرف عسل تاکید شده است و نیز بصورت سنتی بسیاری از خانواده‌ها در درمان بیماریهای مختلف از عسل استفاده می‌کنند لذا در این تحقیق تاثیر عسل را بر روی سرفه کودکان بررسی نمودیم.

روش بررسی:

مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی بر روی 139 کودک 59- 24 ماهه مبتلا به سرفه متعاقب عفونت ویروسی دستگاه تنفس فوقانی انجام شد. بیماران بصورت تصادفی در یکی از چهار گروه مورد مطالعه قرار گرفتند. برای تمامی بیماران قبل از شروع درمان پرسشنامه استانداردشده‌ای که در مطالعات بسیاری استفاده شده بود، تکمیل گردید. دو ساعت قبل از خواب برای گروه اول: عسل طبیعی 5/ 2 سی‌سی، گروه دوم: شربت دکسترومتورفان، گروه سوم: شربت دیفن هیدرامین و گروه چهارم: فقط درمان‌ها حمایتی توصیه شد. هر چهار گروه روز بعد مجددا مورد معاینه قرار گرفتند.
______________________________
(1). استادیار گروه اطفال. Email: mahmood - 5002707 I yahoo. com
(2). پزشک عمومی.
(3). پزشک عمومی.
(4). دانشیار گروه تغذیه.
(5). کارشناس آمار.
ص: 382

نتایج:

اختلاف بین میانگین مدت زمان بیماری و نمره علایم بیماران در بین چهار گروه در شب قبل از مطالعه معنی‌دار نبود. درحالی‌که نمره علائم آنها در معاینه مجدد بعد از شروع درمان در بین چهار گروه معنی‌دار بود(p >100)
در مقایسه بین گروهها مشخص شد که عسل نسبت به دیفن هیدرامین، دکسترومتورفان و گروه کنترل بطور مشخص باعث بهبودی علایم می‌شود. درحالی‌که بهبودی علایم در مقایسه دیفن هیدرامین با دکسترامتورفان معنی‌دار نبود.

بحث و نتیجه‌گیری:

این پژوهش نشان می‌دهد تجویز مقدار اندکی عسل پیش از واب در کودکان به تسکین سرفه‌های شبانه کمک و مشکلات خواب کودکان را کاهش می‌دهد. درمان با عسل نسبت به درمانهای دیگر مانند استفاده از دکسترومتورفان که یک داروی ضد سرفه بوده و در زمره داروهای بدون نسخه سرماخوردگی است بسیار موثر عمل می‌کند

واژه‌های کلیدی:

عسل- سرفه- کودکان- دکسترومتورفان- دیفن هیدرامین‌

مقدمه:

«فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ» (1) «خوردن عسل برای مردم شفاء است»
پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «لم یستشف المریض بمثل شربة العسل» (2) «هیچ مریضی، به مانند نوشیدن عسل شفاء پیدا نمی‌کند.»
واژه‌ی «شفاء» در قرآن، درباره‌ی خوردنی‌ها به کار نرفته است، مگر برای عسل. و نام یک سوره‌ای از قرآن، اختصاص به نحل (زنبور عسل) داده شده است و قرآن درباره‌ی وحی به زنبور عسل می‌فرماید:
«وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ* ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»
(نحل/ 68 و 69)
ص: 383
" پروردگارت به زنبور الهام کرد که در کوه‌ها و درختان و در آنچه سقف دارند لانه کن، آن‌گاه از هر میوه‌ای بخور و راه هموار پروردگارت را بپوی، و از شکم آن‌ها نوشابه‌ای که رنگ‌های مختلف دارد، بیرون می‌آید، که آن باعث درمان مردم است، به راستی در این کار نشانه‌ای برای اندیشمندان است" (سوره نحل، 69- 68)
عسل دارای عوامل قوی ضد میکروب است. و میکروب‌هایی که عامل بیماری انسان‌ها هستند قادر به ادامه حیات در عسل نیستند، از جمله وجود آب اکسیژنه در عسل، موجب از بین رفتن میکروب است و هیچ‌گونه قارچی در آن رشد نمی‌کند. (3)
عسل برای زخم معده و التهاب معده مفید است، و نقش موثری در تنظیم اسیدهای معده دارد.
عسل برای بیماری‌های چشم مانند: التهاب پلک‌ها، التهابات قرنیه (سل چشم، سیفلیس، تراخم) زخم قرنیه، سوزش چشم، موثر است. (4)
عسل بخاطر خاصیت خلطآوری می‌تواند ترشحات نایژه‌ای را رقیق کرده و عملکرد نایژه را بهبود بخشد. بر همین اساس در این تحقیق تاثیر عسل را بر روی سرفه کودکان بررسی نمودیم
عفونت دستگاه تنفسی فوقانی(URI) بیماری شایعی در کودکان است که باعث مراجعه آنها به پزشک می‌شود (5) هر سال کودکان 5 بار و بزرگسالان 2 تا 3 بار دچار این عفونت می‌شوند (6) علایم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی متفاوت بوده و بیشترین علایم بصورت سرفه و کوریزا همراه با تب می‌باشد. علت آن معمولا ویروس است و کمتر از 10 خ موارد علت باکتری است. (5) عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی معمولا خودبخود بهبود می‌یابند اگر چه عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی ایجاد مرگ‌ومیر و ناتوانی نمی‌کنند اما باعث احساس ناخوشی و هزینه‌های پزشکی می‌شود. علائم عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی در نیمی از افراد بصورت خشکی گلو و در 40 خ افراد سرفه است. بیشتر علایم در روزهای اول تا سوم ایجاد شده و طی یک هفته بهبود می‌یابد هرچند سرفه اغلب باقی می‌ماند (7) سرفه
ص: 384
در نزدیک به 3 خ بیماران سرپایی در آمریکا دیده می‌شود که بیشتر از دیگر علایم بوده و بیشترین علامت در زمان ایجاد عفونت دستگاه تنفسی فوقانی است که معمولا شبها بیماران را آزار می‌دهد چراکه اختلال خواب ایجاد می‌کند باوجود شیوع عفونت دستگاه تنفسی فوقانی و سرفه هیچ درمان دارویی مورد قبولی برای علایم وجود ندارد (8) در برخی گزارشها به درمانهای جایگزین مثل عسل در درمان علایم‌URI مثل سرفه اشاره شده است (8 و 9) در روش‌های جدید درمان عسل بعنوان یک عامل موثر مطرح شده است. (10) عسل نه تنها بعنوان غذا بلکه بعنوان بهبوددهنده زخم و درمان جایگزین در بیماریهای دستگاه گوارش تا بیماریهای چشم پیشنهاد شده است. (11) عسل به روش‌های مختلف تولید می‌شود که خواص ضد میکروبی آن بستگی زیادی به محل تولید آن دارد (12) هرچند عسل بعنوان درمان اضافه در زخم‌ها و سوختگیها مصرف می‌شود لیکن نحوه اثر آن هنوز نامشخص است (13) مطالعات نشان داده‌اند مصرف عسل در سرماخوردگی باعث بهبود علایم می‌شود هرچند شواهدی در حمایت از مصرف عسل در علایم‌URI وجود ندارد سازمان بهداشت جهانی آن را بعنوان یک داروی التیام‌دهنده در خشکی حلق و بهبود سرفه در بچه‌ها مطرح کرده است.
از آنجائی که در احادیث و کتب طب قدیم در مورد خواص زیاد مصرف عسل تاکید شده است و نیز بعضی مطالعات نشان داده است عسل در درمان بعضی بیماریها موثر است لذا در این مطالعه اثر عسل، دکسترومتورفان، دیفن هیدرامین در سرفه‌های شبانه و مشکلات خواب ناشی ازURI مقایسه نموده‌ایم.

روش بررسی:

این مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی است که از ابتدای دی‌ماه سال 1386 لغایت پایان خردادماه 1387 بر روی 139 کودک 59- 24 ماهه مبتلا به سرفه متعاقب عفونت ویروسی دستگاه تنفس فوقانی که به مرکز بهداشتی- درمانی رحمت‌آباد یزد مراجعه کردند، انجام شد. این کودکان همه یا بعضی از علایم عفونت ویروسی دستگاه تنفس فوقانی شامل: آب‌ریزش از بینی، عطسه، گلودرد، تب، سردرد، گرفتگی بینی داشتند
ص: 385
و سرفه آنها 5 روز یا کمتر طول کشیده بود. بیمارانی که دارای علایم و نشانه‌های آسم، پنومونی، سینوزیت، اوتیت، بیماری مزمن ریه، بیماری مادرزادی قلب، سرطان، دیابت و سرطان بودند به مطالعه وارد نشدند. بیماران بصورت تصادفی در یکی از چهار گروه مورد مطالعه وارد شدند. به تمامی بیماران توضیحات یکسانی داده شد. برای تمامی بیماران قبل از شروع درمان پرسشنامه استانداردشده‌ای که به همین منظور طراحی شده و مورد استفاده در مطالعات بسیاری قرار گرفته بود، تکمیل گردید. برای گروه اول دو ساعت قبل از خواب یک قاشق مرباخوری (5/ 2 سی‌سی) عسل طبیعی تجویز شد. برای گروه دوم 5/ 2 سی‌سی از شربت دکسترومتورفان (5/ 7 میلی‌گرم) دو ساعت قبل از خواب تجویز شد.
برای گروه سوم 5/ 2 سی‌سی از شربت دیفن هیدرامین (25/ 6 میلی‌گرم) دو ساعت قبل از خواب تجویز شد. برای گروه چهارم بعنوان گروه شاهد فقط درمان‌ها حمایتی توصیه شد.
هر چهار گروه روز بعد مجددا مورد معاینه قرار گرفتند و برای آنها همان پرسشنامه توسط والدین تکمیل شد. کودکانی که به هر دلیلی دارو استفاده نکرده بودند و یا دوز مناسب دارو را رعایت نکرده بودند. از مطالعه حذف شدند. اطلاعات پرسشنامه به نرم‌افزارspss وارد شد و با استفاده ازkvuskul - wallistest ,Mann - whithey test ,x 2 test آنالیز شد.
P. value> 0, 50
معنی‌دار در نظر گرفته شد.

نتایج:

در این مطالعه 160 کودک 59- 24 ماهه بررسی شدند 21 نفر از آنها بعلت عدم مراجعه مجدد و یا مصرف نامناسب دارو از مطالعه حذف شدند. در نهایت آنالیزهای ما بر روی 139 بیمار که پرسشنامه کامل برای آنها قبل و بعد از مطالعه تکمیل شده بود، انجام شد. میانه سنی کودکان 36 ماه بود. به 33 بیمار عسل، 36 بیمار دکسترومتورفان و 34 بیمار، دیفن هیدرامین تجویز شده بود. 36 بیمار هم بعنوان گروه کنترل هیچ درمانی دریافت نکرده بودند. (جدول شماره 1)
71 نفر (1/ 51 خ) از کودکان دختر و 68 نفر (9/ 48 خ) از آنها پسر بودند.
ص: 386
اختلاف بین شدت علائم بیماری در دخترها و پسرها قبل از مطالعه و بعد مطالعه معنی‌دار نبود. اختلاف بین میانگین مدت زمان بیماری و نمره علایم آنها در بین چهار گروه در شب قبل از مطالعه معنی‌دار نبود. درحالی‌که نمره علائم آنها در معاینه مجدد بعد از شروع درمان در بین چهار گروه مطالعه معنی‌دار بود(p >100) (نمودار 1)
در مقایسه بین دو گروه مشخص شد که عسل نسبت به دیفن هیدرامین، دکسترومتورفان و گروه کنترل بطور مشخص باعث بهبودی علایم می‌شود. درحالی‌که بهبودی علایم در مقایسه دیفن هیدرامین با دکسترامتورفان، کاهش تکرار سرفه(p 19 I) ، شدت سرفه)p 0 ,47) و اختلاف خواب کودک(p 0 ,17) و اختلاف خواب والدین(p 17) معنی‌دار نبود.
بهبودی علایم در هر دو گروه دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین نسبت به گروه کنترل معنی دار بود(p >0 ,100)

بحث [عسل بیشترین اثر را بر روی سرفه دارد]:

نتایج مطالعه مشخص کرد که از میان چهار گروه درمانی، عسل بیشترین اثر را بر روی سرفه داشته است
اختلاف بین میانگین مدت زمان بیماری و نمره علایم بیماران در بین چهار گروه در شب قبل از مطالعه معنی‌دار نبود. درحالی‌که نمره علائم آنها در معاینه مجدد بعد از شروع درمان در بین چهار گروه معنی‌دار بود(p >100)
نتایج مطالعه‌Cooper و همکارانش نشان داد که عسل اثرات آنتی باکتریال، آنتی اکسیدان و ضد تومور، ضد التهاب و ضد ویروسی دارد (12) در مطالعه‌Yoder و همکاران که روی 37 کودک 6 تا 18 سال بصورت راندوم و دوسویه کور مصرف دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین و پلاسیبو بررسی شد نتایج حاکی از آن بود که اختلاف معنی‌داری بین مصرف دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین و پلاسیبو وجود ندارد. (14) در مطالعه ما بین مصرف دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین در مقایسه با گروه کنترل اختلاف معنی‌داری وجود داشت(p >0 ,100)
ص: 387 Paul
و همکارانش نشان دادند که دیفن هیدرامین و دکسترومتورفان نسبت به پلاسیبو تفاوتی در کاهش سرفه‌های شبانه نداشته علاوه بر این به نظر والدین تفاوتی در داروهای مصرفی و پلاسیبو در کاهش علایم شبانه بوجود نیامده بود (8)
در مطالعه ما نیز بهبودی علایم در گروهی که دیفن هیدرامین مصرف نموده بودند با گروهی که دکسترامتورفان مصرف نموده بودند اختلاف معنی‌دار نداشتند ولی بین گروههای که دارو مصرف کرده بودند با گروه کنترل (گروهی که دارویی مصرف نکرده بود) اختلاف معنی‌دار بود
Bjornsdottir
و همکاران اثرات دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین را بر کاهش علایم شبانه کودکان منفی اعلام نمودند(p 0 ,10) (15)
مطالعه ما نشان داد عسل نسبت به دیفن هیدرامین، دکسترومتورفان و گروه کنترل بطور مشخصی باعث بهبودی علایم می‌شود.
و تجویز مقدار اندکی عسل پیش از خواب در کودکان به تسکین سرفه‌های شبانه کودکان کمک می‌کند و نیز مشکلات خواب کودکان را کاهش می‌دهد.
با توجه به نتایج بدست آمده از این مطالعه، درمان با عسل نسبت به درمانهای دیگر مانند استفاده از دکسترومتورفان و دیفن هیدرامین که جزء داروهای ضد سرفه بوده و در زمره داروهای بدون نسخه سرماخوردگی است بسیار موثر عمل می‌کند

منابع‌

1- قرآن کریم، سوره نحل آیات 68 و 69.
2- بحار الانوار، علامه مجلسی، موسسه الرضا، بیروت، ج 66، ص 292.
3- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر پاک‌نژاد، ج 5، ص 129
4- قانون طب، بوعلی سینا، ص 269.
ص: 390

بررسی تاثیر مصرف آب انار بر پارامترهای اسپرم در مردان نابارور

اشاره

اعظم رهاوی(M .D .) «1»، امیر علی حیدری «2»(M .D .) دکتر محمد علی خلیلی(Ph .D .) «3»، دکتر نسیم طبیب‌نژاد «4»(M .D .)

چکیده‌

انار حاوی فنول‌های محلولی شامل تانین و آنتوسیانین می‌باشد که در قرآن بارها به اثرات مفید آن اشاره شده است (سوره انعام و الرحمن) این گیاه دارویی بر روی فشار خون، دیابت، آلزایمر و ... اثر مفید دارد و در مطالعات متعددی اثرات آنتی اکسیدانی آن به اثبات رسیده است از عوامل مداخله‌گر در ناباروری مردان می‌توان به کاهش پارامترهای اسپرم و وجود گونه‌های فعال اکسیژن اشاره نمود. ترکیبات تانین موجود در آب انار با مهار پراکسیداسیون لیپید می‌توانند در کاهش رادیکال‌های اکسیژن و بهبود پارامترهای اسپرم دخیل باشند. با توجه به مطالعات انجام شده در مرکز ناباروری یزد در ارتباط با تاثیر رادیکال‌های آزاد اکسیژن موجود در مایع سیمن بر ناباروری مردان و مطالعه دیگری در مورد تاثیر مثبت مصرف آب انار در بهبود پارامترهای اسپرم نمونه حیوانی (موش)، هدف ما از انجام این تحقیق بررسی اثر مفید ماده آنتی اکسیدانی مانند آب انار در بهبود پارامترهای اسپرم نمونه انسانی مردان با ناباروری شدید برای اولین‌بار بود.
______________________________
(1). دانشجوی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(2). دانشجوی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
(3). متخصص جنین‌شناسی، عضو هیات علمی (دانشیار) مرکز تحقیقاتی و درمانی ناباروری، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: khalili 95 I hotmail. com
(4). پزشک عمومی، مرکز تحقیقاتی و درمانی ناباروری، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
ص: 391

روش بررسی:

تعداد 40 نفر از مردان مراجعه‌کننده به مرکز تحقیقاتی ناباروری یزد که طی آزمایش آنالیز مایع سیمن برای آنها تشخیص‌OAT (ناباروری شدید) داده شده بود، وارد مطالعه شدند. اینها به مدت 8 هفته تحت درمان با 50 گرم آب انار روزانه قرار گرفتند ولی فقط 4 نمونه حاضر به انجام آزمایش مجدد بعد از مصرف آب انار شدند و مقایسه پارامترهای اسپرم انجام شد. روش انجام تحقیق‌clinical trial بود و داده‌ها تحت نرم‌افزارspss مورد تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها:

یافته‌ها در دو گروه نشان داد که مورفولوژی در گروه قبل از مصرف 32، 7 25، 7 و بعد از مصرف 63، 29 75، 27(p 0 ,62) بود ولی در پارامتر حرکت و تعداد بهبودی در پارامترهای سیمن مشاهده نشد. در پارامتر تعداد قبل از مصرف 57، 25 75، 40 و بعد از مصرف 52، 25 00، 43(p 0 ,66) بود و در حرکت نیز قبل از مصرف 70، 28 75، 34 و بعد از مصرف 19، 15 75، 25(p 0 ,72) مشاهده شد.

نتیجه‌گیری:

نتایج این مطالعه پژوهشی نشان می‌دهد که مصرف آب انار اثر سوئ بر پارامترهای اسپرم نداشته و باعث بهبودی وضعیت مورفولوژی اسپرم می‌شود. لذا با تحقیقات گسترده‌تر می‌توان به تاثیر آنتی اکسیدانی آب انار دست یافت.

واژه‌های کلیدی:

آنتی اکسیدان، آب انار، اسپرم، ناباروری
ص: 392

مقدمه:

درخت انار درخت کوچکی از خانواده‌punicaceaea می‌باشد. این درخت بومی مشرق زمین می‌باشد ولی در مناطقی مانند کشورهای مدیترانه، آفریقا، هند، چین، روسیه و
ص: 393
بعضی قسمت‌های ایالات متحده می‌روید. نام انار بارها در قرآن آورده شده است و در احادیث و روایات متعددی توصیه به مصرف آن شده است (1). تقریبا 80 خ از انار شامل آب و 20 خ شامل دانه می‌باشد که هر دو حاوی خواص زیادی می‌باشد. از ترکیبات بسیار مهم انار پلی فنول‌های محلولی مانند آنتوسیاینن و تانن‌ها می‌باشد که با مکانیسم‌های متعددی مانند خواص آنتی اکسیدانی باعث کاهش ضایعات آترواسکلروتیک، کاهش فشار و چربی خون، بهبود سلامت پوست و ضایعات دهان و دندان می‌شود. هم‌چنین این میوه ارزشمند دارای خواص آنتی باکتریال، آنتی ویرال و ضد کرمی می‌باشد. در مطالعات متعدد به خواص ضد سرطان پوست، پستان، کلون، تومورهای پوستی و ... اشاره شده است. (2) تعداد کمی از پژوهش‌های انجام شده به اثرات مفید این ماده بر ناباروری مردان پرداخته است. علت ناباروری در تقریبا 50 خ زوج‌های نابارور فاکتور مردانه است (3). آنالیز سیمن یکی از مهم‌ترین آزمایشها برای بررسی ناباروری مردان است که شامل پارامترهای حجم، ظاهر، ویسکوزیتی، غلظت، حرکت و شکل اسپرم می‌باشد (4). طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی(WHO) نمونه‌های مایع انزال براساس وضعیت پارامترهای اسپرم (تعداد، تحرک، مرفولوژی) به 9 دسته تقسیم شده‌اند (5). نمونه‌های طبیعی(Normozoospermic) به نمونه‌هایی اطلاق می‌شود که دارای حد اقل 20 میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر مایع انزال با تحرک پیشرونده 50 خ و مرفولوژی طبیعی 30 خ باشند. برای کاهش در تعداد اسپرم هر نمونه واژه"Oligo " و کاهش در تحرک و مرفولوژی آن به ترتیب واژه‌های"Astheno " و"Terato " به کار برده می‌شود.
هنگامی که یک نمونه دچار اختلال در هر سه مورد فوق باشد، اصطلاح(OAT) oligoastheno teratozoospermia به کار می‌رود. این‌گونه نمونه‌ها معمولا از پتانسیل باروری در حد بسیار پایین برخوردارند (5، 6).
فاکتورهای متعددی باروری مردان را تحت تاثیر قرار می‌دهد که رادیکال‌های آزاد اکسیژن(Reactive Oxygen Species) یکی از این فاکتورهاست.ROS به وسیله پروسه‌های
ص: 394
فیزیولوژیک و پاتولوژیک مختلفی تولید می‌شود. اسپرم طبیعی قادر به تولیدROS می‌باشد که در وقایع بیولوژیکی مانند واکنش آکروزوم،hyper activation و ... دخالت دارد. به علاوه سطوح کم‌ROS می‌تواند توانایی اسپرماتوزوآ انسانی را برای اتصال با زوناپلاسیدا افزایش دهد (7 و 8) و این توانایی در موارد اختلال فانکشن اسپرم افزایش می‌یابد. اگر چه‌ROS به‌طور واضح در پاتوژنز ناباروری مردان موثر است، مطالعات اندکی وجود سطوح پایه‌ROS را در افراد بارور نشان می‌دهد. سطح‌ROS در ارتباط با کاهش پارامترهای سیمن می‌باشد (9، 10). این نتایج نشان‌دهنده این نکته است که بین مقادیرROS و تاثیر آن بر روی پارامترهای اسپرم رابطه معنی‌داری وجود دارد. ترکیبات تانین موجود در آب انار با مهار پراکسیداسیون لیپید می‌توانند در کاهش رادیکال‌های اکسیژن و بهبود پارامترهای اسپرم دخیل باشند. با توجه به مطالعات انجام شده در مرکز ناباروری یزد در ارتباط با تاثیر رادیکال‌های آزاد اکسیژن موجود در مایع سیمن بر ناباروری مردان و مطالعه دیگری در مورد تاثیر مثبت مصرف آب انار در بهبود پارامترهای اسپرم نمونه حیوانی (موش)، هدف ما از انجام این تحقیق بررسی اثر مفید ماده آنتی اکسیدانی مانند آب انار در بهبود پارامترهای اسپرم نمونه انسانی مردان با ناباروری شدید(OAT) برای اولین‌بار بود.

مواد و روش‌ها:

نمونه‌های انزالی: این مطالعه از فروردین تا آبان سال 1386 در آزمایشگاه اندرولوژی مرکز ناباروری یزد انجام گرفت تعداد 40 نفر از مردان مراجعه‌کننده به مرکز تحقیقاتی ناباروری یزد که طی آزمایش آنالیز مایع سیمن برای آنها تشخیص‌OAT (ناباروری شدید) داده شده بود، وارد مطالعه شدند. نمونه‌های‌OAT به صورت تعداد اسپرم کمتر از 20 میلیون در هر میلی‌لیتر سیمن، مرفولوژی کمتر 30 خ و حرکت پیشرونده کمتر از 50 خ تعریف شدند اینها به مدت 8 هفته تحت درمان با 50 گرم آب انار روزانه قرار گرفتند ولی فقط 4 نمونه حاضر به انجام آزمایش مجدد بعد از مصرف آب انار شدند و مقایسه
ص: 395
پارامترهای اسپرم انجام شد. روش انجام تحقیق‌clinical trial بود و اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم‌افزارSPSS پانزده به کامپیوتر وارد شد و مورد تحلیل قرار گرفت.

نتایج:

یافته‌ها در دو گروه نشان داد که مورفولوژی در گروه قبل از مصرف 32، 7 25، 7 و بعد از مصرف 63، 29 75، 27(p 0 ,62) بود ولی در پارامتر حرکت و تعداد بهبودی در پارامترهای سیمن مشاهده نشد. در پارامتر تعداد قبل از مصرف 57، 25 75، 40 و بعد از مصرف 52، 25 00، 43(p 0 ,66) بود و در حرکت نیز قبل از مصرف 70، 28 75، 34 و بعد از مصرف 19، 15 75، 25(p 0 ,72) مشاهده شد.

بحث [خصوصیات فیزیکو- شیمیایی پانزده‌گونه انار]:

خصوصیات فیزیکو- شیمیایی پانزده‌گونه انار (جمع‌آوری شده از مرکز تحقیقات انار یزد) و آب آنها بررسی شد. مشخص گردید که فروکتوز (03، 8- 00، 4 گرم/ 100 گرم) و گلوکز (65، 8- 14، 4 گرم/ 100 گرم) دو منوساکارید عمده بوده درحالی‌که عملا در تمام واریته ها هیچ دی ساکاریدی، به‌ویژه ساکارز و مالتوز، مشاهده نشد. در بین عناصر اندازه‌گیری شده، با استفاده از طیف سنج نشر اتمی‌ICP ، مقادیرCa ,Na ,K وMg به‌طور معناداری بیشتر از بقیه عناصر معدنی(Cd Pb ,Zn ,Fe ,Cu ,Mn) آب میوه‌ها بود. به علاوه، متوسط غلظت ویتامین ث،Ph SSA ,TA به ترتیب 47، 0- 08، 0 میلی گرم در 100 گرم، 05، 2- 42، 0 درصد، 4، 1- 3، 5 گرم در لیتر، 1، 12- 3، 18 درجه بریکس و 08، 4- 05، 3 بود (16). انار منبع غنی پلی فنول‌ها شامل آنتوسیانین‌ها مانند دلفینیدین، پلارگونیدین و تانین‌های قابل حل در آب مانند پونیکالین، پدونکولاگین که 92 خ از خاصیت آنتی اکسیدانی آن را تشکیل می‌دهد، می‌باشد. (11)
ناباروری یکی از مهمترین عوامل استرس‌زا در زندگی زوجها می‌باشد و ناباروری با علل مردانه تقریبا نیمی از این موارد را تشکیل می‌دهد (3). از آنجائی که طبق تحقیقات اخیر افزایش سطح‌ROS در نمونه‌های سیمن 25 تا 42 خ از افراد نابارور وجود دارد، رادیکالهای آزاد اکسیژن(ROS) به‌عنوان یک عامل بسیار مهم در اختلال عملکرد اسپرم شناخته شده اند. اگر چه این رادیکالها در بسیاری از فعالیتهای فیزیولوژیکی اسپرماتوزوآ دخیل هستند،
ص: 396
افزایش بیش از حد آنها باعث تخریب‌DNA اسپرم و درنتیجه آپوپتوزیز و مرگ سلولی می‌گردد. درجه آسیب استرس اکسیداتیو نه تنها به مقدارROS بلکه به مدت مواجهه و فاکتورهای خارجی مانند فشار اکسیژن، دما و ... بستگی دارد. (8) تاثیر رادیکالهای اکسیژن بر کاهش حرکت مربوط به کاهش فسفریلاسیون پروتئین‌axonemal و بی‌تحرکی اسپرم است که هر دو منجر به کاهش توانایی لازم برای ترکیب اسپرم با اووسیت می‌شوند (10).
همچنین در مطالعه گروه تحقیقاتی‌Mustafa ، درصد آپوپتوز در بیماران باROS مثبت در مقایسه با افراد با پارامترهای سیمن نرمال و نیز بیماران باROS منفی بیشتر بود. اختلالات پارامترهای اسپرم در افراد باROS مثبت بیشتر از افراد با پارامترهای اسپرم نرمال گزارش شد (12)
از فاکتورهای موثر دیگر در افزایش میزان رادیکالهای آزاد، می‌توان به کاهش آنتی اکسیدانها اشاره کرد. پلاسمای سیمن حاوی یک سری آنتی اکسیدان‌های آنزیمی شامل سوپر اکسید دسموتاز، کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز و یک سری آنتی اکسیدان‌های غیر آنزیمی مانند ویتامین‌E ,C ، پیروات، گلوتاتیون و کارنیتین می‌باشد (13). ویتامین‌C آنتی اکسیدان اصلی در پلاسمای سیمن فرد بارور است که حدود 65 خ ظرفیت آنتی اکسیدانی را تشکیل می‌دهد و غلظت آن در پلاسمای سیمن 10 برابر پلاسمای خون است. اثرات آنتی اکسیدانها روی سطح‌ROS در مطالعات مختلفی مورد بحث قرار گرفته است. طبق مطالعه‌Agarwal مصرف ویتامین‌C در ترکیب با ویتامین‌E و گلوتاتیون به‌طور قابل توجهی آسیب‌DNA اسپرم بوسیله استرس اکسیداتیو را کاهش می‌دهد. در تحقیقات دیگری نیز تاثیر ویتامینهای‌C وE و کارنیتین در کاهش میزان‌ROS اثبات شده است (14) با توجه به مطالعه‌ای که ما در مرکز ناباروری یزد بر روی گروه مردان نابارور ((OAT انجام دادیم آب انار نه تنها اثر سوئی بر پارامترهای اسپرم نداشته است بلکه باعث بهبودی مورفولوژی اسپرم شده است. مطالعاتی در زمینه اثرات مفید آب انار بر ناباروری مردان تاکنون انجام نشده است ولی بر روی رتها نتایج مشابه به دست آمده است به
ص: 397
طور مثال در مطالعه‌ای که توسطTURK و همکارانش در سال 2008 روی رت انجام شد، مصرف آب انار غلظت اسپرم، غلظت سلول‌های اسپرماتوژنیک، قطر لوله‌های سمینفر و حرکت اسپرم را بهبود می‌بخشد و تعداد اسپرم‌های ابنرمال را کاهش می‌دهد و بهبود فعالیت آنزیمی آنتی اکسیدانی در مایع سیمن و پلاسمای رتها مشاهده شده است (15).
علاوه بر موارد ذکر شده و اثر مفید انار بر ناباروری مردان در مطالعات متعددی به اثرات دیگر انار اشاره شده است. انار با کاهش رادیکال‌های آزاد اکسیژن باعث مهار اکسیداسیون لیپوپروتئین‌LDL و پراکسیداسیون ماکروفاژ لیپید و آترواسکلروز می‌شود. در مطالعه‌ای مصرف 50 میلی لیتر (5، 1 میلی‌مول از فنول‌ها) روزانه برای دو هفته در بیماران با فشارخون بالا باعث کاهش 36 خ در آنزیم مبدل آنژیوتانسین و کاهش 5 خ در فشارخون سیستولیک می‌شود، هم‌چنین در مطالعه دیگری در مبتلایان به تنگی شریان کاروتید حاکی از 21 خ کاهش فشارخون سیستولی بعد از یک سال مصرف آب انار بود (16).
در مطالعه‌ای که در سال 1386 در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی توسط گلبن سهراب و همکاران انجام شد مصرف روزانه 200 میلی‌لیتر آب انار به مدت 6 هفته باعث کاهش فشارخون سیستولی و فشارخون دیاستول به‌طور معنی‌داری شد (17).
در مطالعه دیگری مصرف روزانه 40 گرم روزانه آب انار برای 8 هفته در افراد مبتلا به دیابت تایپ 2 و هایپر لیپیدمی (14 زن و 8 مرد) به‌طور قابل توجهی سطح کلسترول وLDL را کاهش داد ولی در سطح تری‌گلیسیرید وHDL تغییری ایجاد نشد. بهبود استئوپروز و افسردگی در زنان یائسه از دیگر اپرات مفید این ماده می‌باشد.
اپیدمیولوژیست‌ها در مطالعات مختلفی به کاهش نرخ سرطان پروستات، مثانه، کلیه، ریه، رکتوم، کلون و پستان در اثر مصرف رژیم غذایی حاوی آنتی‌اکسیدانی مانند انار پی بردند.
ص: 398
اثرات آنتی باکتریال آن شامل باسیلوس سرئوس،Ecoli و استاف اورئوس وsaccharonyces cerevisiae و .. می‌باشد و در عفونت‌های استاف مقاوم به متی سیلین نیز موثر شناخته شده است. این میوه با اثر روی رسپتورهای‌CD 4 باعث مهارHIV 1 ,3 B می‌شود و در درمان هرپس سیمپلکس تایپ 1 نیز موثر می‌باشد. (18)
با توجه به مطالب گفته شده با تحقیقات گسترده‌تر می‌توان به تاثیر آنتی اکسیدانی آب انار دست یافت و از این میوه قرآنی به‌طور موثر در درمان بیماریهای مختلف استفاده کرد.

منابع‌

ص: 400
16- برزگر بفرویی محسن، فدوی ابو الفضل، عزیزی محمد حسین. بررسی ترکیب فیزیکو- شیمیایی انارهای مختلف کاشته شده در یزد.(.Punica granatum L) ایران مجله علوم و صنایع غذایی پاییز 1383؛ 1 (2): 9- 14.
ص: 401

تأثیر قرائت قرآن بر میزان افسردگی بیماران اسکیزوفرنی‌

اشاره

وحید قنبری «1»

چکیده‌

مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌3 449
هدف این مطالعه تعیین تاثیر خواندن گروهی قرآن بر میزان افسردگی بیماران اسکیزوفرنیک بوده است. این تحقیق بصورت پیش‌آزمون پس‌آزمون با گروه کنترل، در میان 20 نفر از بیماران اسکیزوفرنیک که در بخش‌های نگهداری بیمارستان روانپزشکی رازی بستری می‌باشند، انجام گردید. بیماران بصورت نمونه‌گیری در دسترس انتخاب و سپس بطور تصادفی در دو گروه شاهد و مورد قرار گرفتند. افراد گروه آزمون در 12 جلسه قرائت قرآن بصورت گروهی شرکت کردند درحالی‌که گروه شاهد هیچ مداخله‌ای دریافت نکردند. ابزار سنجش پرسشنامه افسردگی یک بود. تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان داد که میان نمره افسردگی بیماران گروه تجربه پیش‌آزمون و پس از آن تا 95 خ تفاوت معنی دار وجود داشت درصورتی‌که این تفاوت در میان نمرات گروه شاهد مشاهده نگردید.
نتیجه‌گیری: استفاده از امور معنوی در بیماران اسکیزوفرنیک که بطور طولانی بستری می‌باشند، از نظر آماری موجب کاهش معنی‌دار نمرات افسردگی شده است بنابراین می‌بایست چنین امکاناتی در بخش در دسترس بیماران قرار گیرد.

واژه‌های کلیدی:

افسردگی، اسکیزوفرنیک، معنویت‌درمانی، اعمال مذهبی‌

مقدمه:

اسکیزوفرنی به‌عنوان یک بیماری ناتوان‌کننده، غالبا یک بیماری مزمن است که می‌تواند منجر به اختلال در چند بعد از عملکرد فرد شود. این بیماری تقریبا 1 درصد از جمعیت را مبتلا می‌سازد و معمولا قبل از سن بیست و پنج سالگی شروع می‌شود و تمام عمر دوام می‌یابد (1). بروز سالیانه اسکیزوفرنیا 2/ 0- 4/ 0 در هر 1000 نفر و شیوع آن در
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی ارشد روانپرستاری، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی. Email: zarinkoh I gmail. com ص: 402
زندگی تقریبا 1 درصد است (2). این بیماران حدود 50 درصد از تخت‌های بیمارستانهای روانی را اشغال کرده‌اند (1)
یکی از خصوصیات خلقی این بیماران حالات افسردگی است که ناشی از خصوصیات روانپریشی و پیامد یک دوره روانپریشی می‌باشد، حدود 25 درصد بیماران اسکیزوفرنیک به اختلال افسردگی پس از روانپریشی در اسکیزوفرنیا دچار می‌شوند (3). از عوامل خطر ساز عمده برای خودکشی بین این بیماران وجود علائم افسردگی است حدود 50 درصد این بیماران حد اقل یک‌بار در طول عمر خود اقدام به خودکشی می‌کنند و 10 تا 15 درصد این بیماران در اثر خودکشی می‌میرند. (3) همچنین بیماران اسکیزوفرنیک بستری در بخش های بیمارستانی علاوه بر تحمل رنج بیماری و واکنش به این بیماری و نشانه‌های هراس آور آن با دوری از خانواده و بستگان و اجتماع نیز روبرو می‌شوند که این عامل آنان را از تماس‌های بهنجار انسانی محروم می‌سازد درنتیجه این وضعیت هم می‌تواند در بروز نشانه‌های افسردگی این بیماران موثر باشد (4).
بنابراین با توجه به دلایل فوق، رفع افسردگی در بیماران اسکیزوفرنیک باید در روند درمانی آنها منظور گردد (3). درمانهای جسمی و بطور عمده درمانهای دارویی هرچند در اکثریت بیماران سبب بهبودی چشم‌گیری می‌شود (4 و 5) اما نمی‌تواند همه نیازهای آنان را برآورده کند (4) چراکه عود مجدد علائم و قطع روند درمان هنوز زیاد می‌باشد (5) همچنین با در نظر گرفتن این احتمال که داروهای ضد افسردگی رایج می‌توانند موجب تشدید نشانه‌های روانپریشی در بیماران اسکیزوفرنیک گردند (3) استفاده از شیوه‌های درمانی دیگر برای درمان و توانبخشی روانی اجتماعی این بیماران ضرورت دارد (4، 3).
درمانهای روانی اجتماعی خود شامل آموزش مهارتهای زندگی، رفتاردرمانی، شناخت درمانی، گروه‌درمانی، خانواده‌درمانی و انواع روان‌درمانی‌ها می‌باشد (2).
نقش مذهب بعنوان یک منبع درک معنا و امیدواری برای مشکلات بعنوان یک عامل اصلی در احیاء مشکلات روانی مشخص گردیده است (6) مذهب یا معنویت مشابه تعداد زیادی از
ص: 403
عوامل فرهنگی روند بیماریهای روانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد (7) بررسی‌های سیستماتیک بطور منسجم گزارش کرده‌اند که به کارگیری جنبه‌های مذهبی معنوی با پیامدهای قابل قبولی در سلامتی همراه است (8، 5) معنویت با کاهش علائم افسردگی، اضطراب، اعتیاد، پیشگیری از خودکشی، بی‌اشتهایی عصبی ارتباط مثبتی دارد (8، 9). و برعکس با ارتقاء عملکرد و بطور کلی زندگی سالمتر ارتباط مستقیم دارد (9).
همچنین تعدادی از مطالعات نشان داده‌اند که مذهب و اعمال مذهبی می‌تواند یک اثر پیشگیری‌کننده در ارتباط با اختلالات روانی می‌تواند داشته باشد (10، 7). و به‌عنوان یک عامل مثبت در زمان مواجه با موقعیت‌های استرس‌زا عمل می‌کند و روش‌های دیگری جهت انطباق ایجاد می‌کند (7).
به همین منظور اخیرا بعضی از روانشناسان و روانپزشکان به نقش مذهب هم در پیشگیری از اختلالات روانی و هم در درمان آنها توجه نموده‌اند (12، 11). آنان بر این باورند که در ایمان به خدا نیروی خارق‌العاده‌ای وجود دارد که نوعی قدرت معنوی به انسان دیندار می‌بخشد (12).
یونگ معتقد است که مذهب پایگاه بسیار محکمی در مقابل مشکلات، مصائب و محرومیت های زندگی است (13، 11) ویلیام جیمز «1» بیان می‌کند که بدون شک ایمان موثرترین درمان اضطراب است (11) در مطالعه بورس «2» و همکاران بر روی بیماران اسکیزوفرنیک انجام دادند، دو سوم از بیماران اسکیزوفرنیک بیان کرده بودند که معنویت جزء بسیار مهم یا حتی ضروری در زندگی روزمره آنها می‌باشد (14). فعالیت‌های مذهبی شامل نماز خواندن، شرکت در اعمال مذهبی و خواندن کتاب مقدس و سایر کتب مذهبی نشان داده است که اثرات حفاظتی در مقابل طیف گسترده‌ای از بیماریها از جمله بیماریهای روانی دارد (9).
از سوی دیگر مطالعات فراوانی نشان داده‌اند که داشتن عقاید مذهبی و شرکت در مراسم مذهبی موجب کاهش افسردگی و اضطراب در میان افراد مختلف از جمله دانشجویان، سالمندان،
______________________________
(1).William James
(2).Brous
ص: 404
بیماران مبتلا به سرطان و ایدز، اسکیزوفرنی می‌گردد (17- 14، 6، 8). همچنین مطالعات فلاحی (1384 و 1386) در بررسی اثر تفریح‌درمانی و شعردرمانی (2) و مطالعات فدائی (1380 و 1381) در بررسی اثرات نقاشی و فیلم‌های کمدی (4، 3) همگی موید تاثیر شیوه‌های غیر دارویی بر درمان مشکلات بیماران اسکیزوفرنیک می‌باشد (2). همچنین با توجه به کمبود مطالعات در زمینه بررسی تاثیر قرآن در بیماران اسکیزوفرنیک، اسن مطالعه با هدف بررسی اثر تاثیر قرائت گروه قرآن بر میزان افسردگی اسکیزوفرنیک انجام گردید.

روش بررسی:

این پژوهش یک مطالعه نیمه‌تجربی از نوع پیش‌آزمون پس‌آزمون و دارای گروه کنترل می‌باشد که با انتخاب و تقسیم بیماران در دو گروه مداخله و شاهد انجام گردیده است. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسشنامه اطلاعات دموگرافیک و افسردگی بک می‌باشد. پرسشنامه افسردگی بک با سنجش بالینی افسردگی و خودسنجی‌های دیگر روانپزشکی همبستگی مثبت بالایی دارد. روایی پرسشنامه افسردگی بک در بررسی‌های غربی و نیز در معیاریابی ترجمه بالینی بسیار بالا است. راهنمای نمره برش برای تشخیص شدت افسردگی با پرسشنامه مذکور به این شرح است: کمتر از 10 حد اقل افسردگی، نمره 10- 18 افسردگی خفیف تا متوسط، نمره 19 تا 29 افسردگی متوسط تا شدید و نمره 30- 63 افسردگی شدید را نشان می‌دهد (3).

روش پژوهش:

جامعه پژوهش شامل تمامی بیماران بستری در بخش‌های مزمن بیمارستان روانپزشکی رازی بود که پس از بررسی بیماران از نظر معیارهای ورود و خروج به مطالعه (داشتن حد اقل مدرک سیکل، نداشتن عقب‌ماندگی ذهنی، کرولال نبودن، نبودن در مرحله حاد بیماری، مسلمان بودن، نداشتن هذیان مذهبی) و کسب رضایت شفاهی از بیماران جهت شرکت در مطالعه، 20 نفر از بیماران بستری در بخش‌های مزمن انتخاب شدند سپس پرسشنامه افسردگی بک توسط خود بیماران با حضور پژوهشگر در کنار بیمار تکمیل گردید سپس افراد بطور تصادفی به دو گروه مداخله و شاهد تقسیم شدند. و برای گروه مداخله 12 جلسه یک ساعته قرائت قرآن یک روز در میان انجام گردید که در
ص: 405
جلسات سوره‌های جزء سی قرآن توسط خود بیماران قرائت می‌گردید و سپس ترجمه فارسی سوره‌های قرائت‌شده هم خوانده می‌شد و سپس افراد در مورد برداشت خود از معنای آیات قرائت شد بحث می‌کردند. پس از اتمام مداخله مجددا پرسشنامه افسردگی توسط خود بیماران با راهنمایی پژوهشگر تکمیل گردید. و برای تحلیل نتایج هم از آزمونهای آماری کلموگرف اسمیرنف، لوین و تی زوج مستقل استفاده شد.

نتایج:

نتایجی که از این تحقیق بدست آمد عبارتند از:
تمام افراد شرکت‌کننده در این پژوهش مرد بودند، و تمام این افراد تشخیص تأیید شده بیماران اسکیزوفرنیک داشتند که در بخش‌های نگهداری بیماران مزمن روانی بستری بودند. میانگین سنی افراد شرکت‌کننده در این پژوهش 55، 46 بود که این میانگین در گروه آزمون 6، 46 و در گروه آزمون 5، 46 بود که اختلاف آماری از این لحاظ باهم نداشتند.
جدول شماره 1 میانگین سنی افراد شرکت‌کننده در این پژوهش را نشان می‌دهد.
ص: 406
نمودار شماره 1: توزیع فراوانی گروه‌های مختلف سنی را در افراد شرکت‌کننده در این پژوهش نشان می‌دهد که بیانگر این می‌باشد که بیشترین تعداد افراد شرکت‌کننده در این تحقیق بین 40- 60 سال داشتند که در رده میانسالی قرار دارند.
نمودار 1: فراوانی سن آزمودنی‌ها در گروه‌های مختلف سنی
نمودار شماره 2: فراوانی وضعیت تاهل آزمودنیها
نمودار شماره 2: فراوانی وضعیت تاهل افراد شرکت کننده در این تحقیق را نشان می‌دهد. که این نمودار بیانگر این است که 80 خ از این افراد مجرد هستند و هیچ سابقه‌ای از ازدواج قبلی نداشته‌اند.
ص: 407
نمودار 3: سطح تحصیلات افراد شرکت‌کننده در این تحقیق را نشان می‌دهد که 45 درصد از افراد شرکت‌کننده مدرک تحصیلی دیپلم داشتند.
نمودار 4: مدت زمان بستری افراد شرکت کننده را نشان می‌دهد، بیانگر این است که بیشتر افراد بین 5- 10 سال در بیمارستان بستری بوده‌اند و از روند معمول زندگی در اجتماع دور بوده‌اند.
ص: 408
جدول 2: آزمون‌t - test را برای کنترل تساوی واریانس‌ها در بین دو گروه شاهد و آزمون نشان می‌دهد، که بیانگر این است که باp >5000 میانگین نمرات افسردگی دو گروه پیش از مداخله باهم تفاوت معنی داری نداشته است.
جدول 2:t - test برای کنترل تساوی میانگین‌ها نمرات افسردگی
جدول 3: آزمون آماری‌t مستقل است که مقایسه نمرات افسردگی دو گروه آزمون و شاهد را نشان می‌دهد. نمره افسردگی گروه شاهد پیش از مداخله 6، 23 بود و نمره افسردگی گروه آزمون پیش از مداخله 5، 23 بود که از نظر آماری تفاوت معنی‌داری را باهم نداشتند ولی بعد از مداخله آزمون آماری نشان می‌دهد که نمره افسردگی گروه آزمون 4 نمره کاهش یافته درحالی‌که این کاهش در گروه شاهد تنها 4/ 0 می‌باشد که این کاهش نمرات افسردگی در گروه شاهد از نظر آماری معنی‌دار نمی‌باشد، درحالی‌که این کاهش در گروه آزمون 4 نمره می‌باشد که از لحاظ آماری معنی‌دار می‌باشد.
ص: 409
جدول 3: مقایسه نمرات افسردگی آزمودنی‌ها قبل و بعد از گروه درمانی‌

بحث: [درمانهای غیر ارگانیک در بیماران مختلف می‌تواند تاثیر درمانی داشته باشند.]

بطور کلی درمانهای غیر ارگانیک در بیماران مختلف می‌تواند تاثیر درمانی داشته باشند. فعالیت‌های درمانی مربوط به دخیل کردن اعمال و عقاید مذهبی هم می‌توانند در درمان و توانبخشی بیماران تاثیر داشته باشد. نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان می‌دهد که میانگین نمرات کسب شده از مقیاس افسردگی بک در گروه مداخله بعد از جلسات قرائت قرآن بصورت گروهی تفاوت معناداری را با نمرات قبل از مداخله دارد. همچنین این تفاوت در بین نمرات بعد از مداخله گروه آزمون و شاهد وجود دارد. و از آنجایی که هر دو گروه در سایر شرایط یکسان بوده‌اند می‌توان این تاثیر را به قرائت گروهی قرآن نسبت داد.
با توجه با نتایج ذکر شده این نتایج در تحقیق گونرمن «1» (2008) و یوهانسن (2008) که به بررسی ارتباط بین تاثیر مشارکت مذهبی بر میزان افسردگی پرداخته بودند شباهت دارد (19، 18). همچنین نتایج این تحقیق با نتایج تحقیقات نیکبخت (1377) و ایلدر ابادی (1382) که نشان داده بودند آوای قرآن بر کاهش علائم حیاتی و اضطراب در کسانی که تحت اعمال جراحی قرار می‌گیرند شباهت دارد (20، 22)
______________________________
(1).Gonerman
ص: 410
همچنین با نتایج جابری (1384) که به بررسی آوای قرآن بر میزان افسردگی بیماران بستری در بخش اعصاب و روان بستری بودند مشابهت داشت (21). همچنین این روش درمانی به‌عنوان یک شیوه غیر دارویی محسوب می‌شود که در توانبخشی روانی اجتماعی بیماران اسکیزوفرنیک موثر است با نتایج تحقیقات فلاحی (1386) فدایی (1382، 1383) مشابهت دارد (3، 2، 4).
بنابراین با توجه به اینکه عمده بیماران بستری درازمدت را بیماران اسکیزوفرنیک تشکیل می‌دهند و همچنین هزینه زیادی صرف نگهداری این افراد می‌گردد. بعلاوه این افراد علاوه بر اینکه به نشانه‌های طاقت‌فرسای بیماری گرفتارند می‌بایست رنج دوری از خانواده و آشنایان و بستگان و جامعه را تحمل کنند. که در حقیقت همه این عوامل آنان پس از مدتی دچار انزوا اجتماعی و احساس سرخوردگی می‌شوند و در نهایت بسوی افسردگی و بی‌تفاوتی پیش می‌روند (3). ازاین‌رو هر اقدامی که در جهت توجه به نیازهای عالی بیماران و در مسیر افزایش کیفیت زندگی آنان صورت گیرد به‌عنوان مکمل درمان‌های جسمی اهمیت دارد (4).
بنابراین استفاده از فعالیت‌های مذهبی (مانند قرائت قرآن، مسافرت به مکانهای مذهبی) به عنوان یک منبع درک معنا و امیدواری برای مشکلات بعنوان یک عامل اصلی در احیاء مشکلات روانی مشخص گردیده است.
البته در این پژوهش ما با محدودیت‌های روبرو بودیم 1) استفاده از نمونه در دسترس که این از قابلیت تعمیم نتایج می‌کاهد. 2) کم بودن تعداد افراد شرکت‌کننده در تحقیق 3) استفاده از جنس مرد در این پژوهش 4) همچنین نبودن گروهی برای مقایسه نتایج آن با گروه حاضر تا اینکه بتوان با قطعیت بیشتری این نتایج را به قرائت گروهی قرآن نسبت داد.
تقدیر: تقدیر و تشکر از کلیه پرسنل بیمارستان روانپزشکی رازی که محقق را در انجام این پژوهش یاری نمودند.
ص: 411

منابع:

1- کاپلان و سادوک. خلاصه روانپزشکی (علوم رفتاری و روانپزشکی). پور افکاری، ن.
تهران. انتشارات شهراب. 1382. ص 2- 49.
2- فلاحی خشکناب، م. فدائی، ف. کریملو، م. آسایش، ح. تاثیر شعردرمانی گروهی بر وضعیت روانی بیماران اسکیزوفرنیک. فصلنامه علمی- پژوهشی توانبخشی. دوره 8.
شماره 4. زمستان 1386. ص 56- 61.
3- فدائی، ف. پوررضا، م. هاشمیان، ک. تاثیر فیلم‌های کمدی در کاهش افسردگی بیماران اسکیزوفرنیک. فصلنامه علمی- پژوهشی توانبخشی. سال 5. شماره 16 و 17. بهار و تابستان 1383. صص 12- 15.
4- فدائی، ف. جم‌نژاد، م. مزینانی، ر. کاربرد نقاشی برای کاهش اضطراب بیماران اسکیزوفرنیک. فصلنامه علمی- پژوهشی توانبخشی. سال 3. شماره 10. پاییز 1381.
صص 6- 11.
ص: 412
10-
Peres JFP, Simo MJP, Nsello AG. Spirituality, religiousness and psychotherapy.
11- کوشان، م. واقعی، س. روان‌پرستاری: بهداشت روان (1). تهران. اندیشه رفیع. چاپ دوم. 1382. ص 59- 63.
12-
Huguelet P, Mohr S, Borras L, Gillieron C, Brandt PY. Spirituality and Religious Practices among Outpatients with Schizophrenia and Their Clinicians. Peychiatric Services 6002; 75( 3 ): 663.
13- ویلیام وست. روان‌درمانی و معنویت. شهید، ش. شیرافکن، س. تهران. انتشارات رشد. 1382. ص 9- 50.
14-
Nelson CJ, Rosenfeld BJ, Breitbart W, Galietta M. Spirituality, Religion, and Depression in Terminally III. Psychosomtics 2002; 34( 3 ): 312.
15- بهرامی دشتکی، ه. علی‌زاده، ح. غباری بناب، ب. کرمی، ا. اثربخشی آموزش معنویت به شیوه گروهی بر کاهش افسردگی در دانشجویان. تازه‌ها و پژوهشهای مشاوره. سال 5.
شماره 19. پاییز 1385. ص 49- 72.
ص: 413
20- نیکبخت، ع. جعفری، غ ح. ناجی، ه. بررسی تاثیر آوای قرآن کریم در کاهش اضطراب قبل و بعد از انجام اقدامات تشخیصی و درمانی. طب و تزکیه. شماره 29. تابستان 1377. ص 78- 84.
21- انصاری جابری، ع. نگاهبان بنابی، ط. صیادی اناری، ا. آقا محمد حسنی، پ. تاثیر آوای قرآن کریم بر افسردگی بیماران بستری در بخش اعصاب و روان بیمارستان مرادی رفسنجان. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دوره 10، تابستان 1384، 42- 48.
22- ایلدرآبادی، ا. صالح مقدم، ا. مظلوم، ر. بررسی میزان تاثیر قرآن کریم بر علائم حیاتی بیماران قبل از عمل جراحی قلب باز. دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار (اسرار). سال 10. شماره 1. بهار 1382. 52- 58.
ص: 414

تاثیر آوای قرآن کریم بر افسردگی و اضطراب‌

اشاره

محمد آقاجانی «1»

چکیده‌

امروزه افسردگی و اضطراب از شایعترین اختلالات روانی و معضل عمومی زندگی بشر است. مطالعات مختلف بیانگر آن است که هر سال در دنیا حد اقل یک‌صد میلیون بیمار مبتلا به افسردگی تشخیص داده می‌شوند. در ایران افسردگی، پس از سوانح و حوادث و بیماریهای قلبی شایعترین بیماری است و 35 تا 45 درصد بیماریهای روانی را افسردگی و اضطراب تشکیل می‌دهند. این اختلالات از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده سلامت روان افراد جامعه می‌باشد که تاثیرات سوئی بر جنبه‌های مختلف زندگی نیروی انسانی کارآمد می‌گذارد.
روش‌هایی که در درمان افسردگی و اضطراب به کار می‌روند به دو دسته دارویی و غیر دارویی تقسیم می‌شوند. از روش‌های غیر دارویی موسیقی‌درمانی است. یکی از انواع موسیقی، موسیقی ناشی از تلاوت قرآن کریم است که به‌عنوان یک موسیقی عرفانی دلپذیر با خواص ویژه و ملودی و ریتم مخصوص به خود، به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین ابعاد اعجاز قرآن کریم مطرح می‌باشد. در مطالعات مختلفی تاثیر آوای قرآن کریم بر مواردی چون اضطراب قبل از اعمال جراحی، روشهای تشخیصی و درمانی، افسردگی، تنیدگی و سلامت روان مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است. در این مطالعه تاثیر آوای قرآن کریم بر اختلالات روانی شامل افسردگی و اضطراب مورد بررسی قرار گرفته و نتایج بسیاری از مطالعات کیفی و تجربی در این زمینه را با تاکید بر آموزه‌های اسلام وارد نموده است.

واژه‌های کلیدی:

آوای قرآن کریم، افسردگی، اضطراب
______________________________
(1). کارشناس ارشد روانپرستاری. Email: aghajani 2631 I yahoo. com ص: 415

مقدمه:

امروزه افسردگی و اضطراب از شایعترین اختلالات روانی و معضل عمومی زندگی بشر است. مطالعات مختلف بیانگر آن است که هر سال در دنیا حد اقل یک‌صد میلیون بیمار مبتلا به افسردگی تشخیص داده می‌شوند. در ایران افسردگی، پس از سوانح و حوادث و بیماریهای قلبی شایعترین بیماری است و 35 تا 45 درصد بیماریهای روانی را افسردگی و اضطراب تشکیل می‌دهند (1). این اختلالات از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده سلامت روان افراد جامعه می‌باشد که تاثیرات سوئی بر جنبه‌های مختلف زندگی نیروی انسانی کارآمد می‌گذارد.
در کشور آمریکا 15 درصد بالغین 18 تا 74 ساله این کشور از افسردگی رنج می‌برند و 23 درصد از کسانی که در بیمارستانهای روانی و 30 درصد از کسانی که در بیمارستان های عمومی بستری می‌شوند دچار افسردگی هستند. در بررسی 216 مورد بیماری در بیمارستان روزبه یافت شد که 5/ 36 درصد یعنی حدود یک‌سوم آنان از افسردگی رنج می‌برده‌اند. هم‌چنین براساس گزارش یوسفی به نقل از دانلپ افسردگی بیش از هر بیماری دیگر بشر را رنج می‌دهد و شیوع آن در خارج از بیمارستان‌ها پنج برابر شیوع اسکیزوفرنیا می‌باشد (2 و 3).
از طرفی اختلالات اضطرابی یکی از شایعترین اختلالات روانی است که تقریبا 3/ 7 خ از مردم آن را در زندگی تجربه می‌کنند و در هر لحظه 6/ 14 خ از افراد در طول زندگی با آن مواجه هستند، زنان دو برابر مردان اختلالات اضطرابی را تجربه می‌کنند (دیسکستین 2000 ص 1287).
براساس گزارشی از براون و لمپا «1» (1996)، بیش از 23 میلیون نفر در ایالت متحده (یک نفر در ازاء هر چهار نفر) به اختلالات اضطرابی مبتلا می‌باشند. در سال 1990 در حدود 6/ 46
______________________________
(1).Brown Lempa
ص: 416
بیلیون دلار صرف هزینه‌های درمانی مستقیم و غیر مستقیم مربوط به اختلالات پانیک «1» است که در حدود یک نفر از هر 75 نفر را در ایالت متحده به خود اختصاص می‌دهد و زنان تقریبا 75 خ مبتلایان را تشکیل می‌دهند (ایساک، 2002، ص 319)
حدود 13 خ از کودکان و نوجوانان، 4/ 14 خ بزرگسالان 18 تا 54 ساله و 8/ 19 خ از بزرگسالان سن 55 ساله به بالا اختلالات اضطرابی مبتلا می‌باشند (سرویس بهداشتی عمومی، 1999).
هزینه‌های درمانی اختلالات اضطرابی در ایالت متحده بیش از 42 بیلیون دلار در هر سال است و زنان بیش از مردان با این اختلال درگیر می‌شوند (گرین برگ و دیگران، 1999، ص 220).
گزارش اخیر سازمان بهداشت جهانی نشان‌دهنده آن است که اختلالات روانی 10 درصد جامعه بالغین را گرفتار نموده است. در ایران شیوع اختلالات روانی در جامعه بالغین 21 درصد، در گروه سنی 24- 15 سال 6/ 17 درصد و در گروه محصل و دانشجو 6/ 15 درصد گزارش شده است (باقری یزدی، 1374، ص 30). مطالعات مختلف در ایران نیز شیوع اختلالات روانی را در دانشجویان بین 75/ 12 تا 4/ 30 درصد گزارش کرده است (باقری یزدی، بوالهری، پیروی، 1374، ص 30- 39، دستجردی، خزاعی، 1380، ص 34- 38). نتایج حاصل از یک مطالعه دیگر در سال 1378 که توسط نور بالا انجام شد، نشان داد که 35 درصد از دانشجویان در زمینه اضطراب، ترس از شکست، احساس افسردگی، دست‌پاچگی خود را مسئله‌دار و نیازمند کمک می‌دانستند (ص 7- 10). همچنین از جمله مشکلات پیش روی جوانان، اضطراب، افسردگی می‌باشد (دادجو، 1376، ص 22- 26).
باوجود آنکه بیشتر درمانهای معمول و سنتی افسردگی و اضطراب دارویی هستند ولی در سالهای اخیر پژوهش‌های فراوان سودمندی و کارآمدی تدبیرهای غیر دارویی را تأیید کرده‌اند. یکی از روشهای غیر دارویی موسیقی‌درمانی است و یکی از انواع موسیقی، موسیقی ناشی از تلاوت قرآن کریم است که به‌عنوان یک موسیقی عرفانی دلپذیر با خواص
______________________________
(1).Panic
ص: 417
ویژه و ملودی و ریتم مخصوص به خود، به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین ابعاد اعجاز قرآن کریم مطرح می‌باشد.

روش:

در مطالعات مختلفی تاثیر آوای قرآن کریم بر مواردی چون اضطراب قبل از اعمال جراحی، روشهای تشخیصی و درمانی، افسردگی، تنیدگی و سلامت روان مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است. در این مطالعه با مرور دقیقی بر متون اسلامی، قران و روایات، تاثیر تلاوت قرآن کریم و آوای آن بر سلامت روان و اختلالات روانی شامل افسردگی و اضطراب مورد بررسی قرار گرفته است. هم‌چنین نتایج بسیاری از مطالعات تجربی در این زمینه را با تاکید بر آموزه‌های اسلام وارد نموده است.

بحث [اگر بخواهیم دلشوره‌ها حل شود]:

اشاره

اگر بخواهیم دلشوره‌ها حل شود به چند نکته باید توجه کنیم که مهم‌ترین آن‌ها تلاوت قرآن و نذر کردن است. حضرت زهرا (س) فرمود در دنیای شما آن سه چیز را دوست می‌دارم: اول، صلوات بر محمد و آل محمد (ص)، دوم، خواندن قرآن و سوم، کمک به مستمندان و رسیدگی به دردمندان.
یک محقق اسلامی می‌گوید: اگر قرآن نخوانیم، حتما در آینده مصیبت و بلا می‌بینیم. قرآن می‌فرماید: هرکس که ذکر خداوند را کنار بگذارد حتما شیطان همراهش می‌شود. (سوره زخرف آیه 36)
قرآن بدبینی را از بین می‌برد. بدبینی بر دو نوع است؛ بدبینی به خدا و بدبینی به انسان.
گاهی باید سال‌ها ذکر بگوییم تا این درخت میوه بدهد و نباید زود از خداوند ناامید شد.
خداوند فرمود: فهمیده‌ترین انسان‌ها کسی است که به دیگران امید بدهد. خداوند جبار است، یعنی جبران‌کننده و در سوره شورا می‌فرماید: تعداد بلاهایی که خداوند از ما دور می‌کند از تعداد نعمت‌هایش بیشتر است.
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: برای قرآن ظاهری و باطنی است، ظاهر آن حکم و باطن آن علم است. ظاهر آن زیبا و دل‌انگیز و باطن آن ژرف و عمیق است. شگفتی‌های آن
ص: 418
از شماره بیرون است و غرایب و عجایب آن کهنه نمی‌شود، در آن چراغ‌های هدایت و مشعل‌های حکمت است (11).
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: قرآن را درست بخوانید و در جستجوی شگفتی های آن باشید (12).
امام سجاد علیه السّلام فرمود: خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و چنان قرار ده ... تا فهم شگفتی‌های قرآن را نصیب دلهای ما گردانی (13).
امام حسین علیه السّلام فرمود: کتاب خدای عزّ و جل، دارای چهار بخش است: عبارت ظاهر، اشاره، لطایف و حقایق. عبارت ظاهر برای عوام، اشارت برای خواص، لطایف برای اولیا و حقائق برای انبیاء است (14).
امام صادق علیه السّلام فرمود: قرآن را تأویلی است که بعضی از آن آمده و بعضی هنوز نیامده است، پس چون تأویل در زمان امامی از امامان واقع شود، امام آن زمان، آن را خواهد دانست (15).

قرآن، دوای دردها:

قرآن، نسخه‌ای که حقیقت آن، اقیانوسی است بیکران که رسیدن به اعماقش جز برای ائمه هدی علیهم السّلام میسر نیست و غیر از معصومین کسی را توان دست‌یابی به کنه و ذات این کتاب آسمانی و آیاتش نمی‌باشد. آن‌چنان شفا و آرامشی در نهاد این تحفه آسمانی نهفته است که آفریننده‌اش خود درباره آن چنین می‌گوید:" و ما آنچه از قرآن فرستادیم، شفاء و رحمت برای اهل ایمان است" (الاسراء 82)
قرآن برای مراتب تکامل بشر روشهای خاصی دارد. آنان که بر سر سفره علم و هدایت ائمه معصومین علیهم السّلام، این حاملان قرآن قرار می‌گیرند می‌توانند این روشهای خاص قرآن را در زندگی خود پیاده کنند و روح و روان و جسم و جان خود را با قرآن سیراب نمایند.
امیر المومنین (ع) می‌فرمایند: «درمان تمام دردها در قرآن وجود دارد، قسم به آن کسی که پیامبر را برانگیخت و خاندانش را گرامی داشت درمان سوختن، غرق شدن، دزد، گریختن
ص: 419
حیوانی از صاحبش، یا گمشده‌ای، یابنده فراری، همه و همه درمانش در قرآن است، از آن بپرسید تا از قرآن جواب دهم.
همچنین پیامبر (ص) فرمودند: هرکس درمانش را از قرآن کریم نگیرد خداوند او را شفا نمی‌دهد. و فرمودند که هرکس با اعتقاد کامل، سوره حمد را بر مرده بخواند هرآینه زنده خواهد شد.
امام باقر علیه السّلام نیز می‌فرمایند: «فی القرآن شفاء من کل داء» درمان هر دردی در قرآن کریم وجود دارد.
1. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: فضل قرآن بر سخنان دیگر، همچون فضل و برتری خدا بر آفریدگان است. (بحار الانوار، ج 92، ص 19) و در جای دیگر می‌فرماید: قرآن از همه چیز، جز خدا، برتر است، پس هرکه قرآن را پاس دارد خدا را پاس داشته است و هر که قرآن را پاس ندارد، احترام خدا را سبک شمرده است (16).
3. امام سجاد علیه السّلام فرمود: اگر همه‌ی کسانی که میان خاور و باخترند بمیرند و فقط قرآن با من باشد، از تنهائی وحشت نمی‌کنم (17).
5. حضرت امام صادق علیه السّلام فرمود: قرآن عهدنامه‌ی خداوند است به سوی خلقش، شایسته است که هر فرد مسلمان به عهدنامه‌ی خدا نگاه کند و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند (18).
6. امام علی علیه السّلام فرمود: خداوند در کلام خود تجلّی کرده است، ولی مردم نمی‌بینند (19).
7. امام صادق علیه السّلام فرمود: قرآن گفته‌ی خدا است و کتاب عزیزی است که باطل از هیچ طرف به آن راه ندارد، نازل شده‌ای است از سوی خدای حکیم و حمید (20).
8. امام صادق (ع) فرمودند هرکس یک‌صد آیه از قرآن کریم (از هرجایی که بخواهد) را تلاوت نماید و بعد از آن هفت مرتبه یا اللّه بگوید اگر بر سنگ سخت دعا کند هرآینه شکافته گردد.
ص: 420
9. امیر المومنین علی (ع) فرمودند هرکسی از چیزی بترسد بخواند از هرجای قرآن یک‌صد آیه و سه مرتبه بگوید «اللّهم اکشف عنّی البلاء» ترسش زائل گردد
10. حضرت موسی بن جعفر (ع) فرمود هرکه به یک آیه قرآن اکتفا کند (بگوید یک آیه مرا بس است) از شرق و غرب همان آیه او را بس است هرگاه با یقین بخواند

مفهوم قرآن‌درمانی:

خواندن قرآن با شیوه قرائت مجلسی می‌تواند به افراد مبتلا به بیماری آلزایمر کمک کند تا حافظه درازمدتشان را به کار اندازند؛ همچنین همخوانی قرآن با همسالان یا درمانگر می‌تواند مهارتهای میان فردی را افزایش دهد و کارکردهای اجتماعی را بهبود بخشد. از همه مهمتر اینکه افراد احساساتشان را در روشی مطمئن و آرامش‌بخش بوسیله قرائت، گوش کردن، درک مفاهیم و ... قرآن بیان می‌کند و از تاثیرات شگرف آن بهره‌مند می‌شوند. البته قرآن‌درمانی فقط در خدمت افرادی که دارای انواع مختلف ناتوانی ها هستند به کار برده نمی‌شود، بلکه در شرایط مختلف پزشکی نیز سودمند است؛ از جمله کاهش فشار روانی یا درد، زایمان، توانبخشی بیماران سکته‌ای و مبتلایان به بیماری پایانه (بیماری‌هایی که علاج‌ناپذیرند و مرگبار هستند مانند ایدز و ...) البته مسئله عمده‌ای که در اینجا برای درمانگر مطرح است کاهش درد و تحمل آن در شیوه درمان و یا کمک به بیمار برای دستیابی به کارکردهای بهینه است.
قرآن‌درمانی در حال رشد فزاینده‌ای در کشورهای مختلف جهان و بویژه در سالهای اخیر است و همواره بر این امر تاکید گردیده است که اساسا قرآن در درمان اشخاص مبتلا به وضعیت‌های مختلف پزشکی کارایی بسیاری دارد.

چیستی قرآن‌درمانی:

برخی معتقدند که امراض، نتیجه عدم هارمونی در وجود فرد است و قرآن با قدرت معجزه‌آسای خود می‌تواند با برگرداندن هارمونی و نظم در بدن و روح، سلامتی را برای فرد مورد نظر به ارمغان آورد.
پژوهشهای انجام شده نشان می‌دهد که غده تالاموس به‌عنوان مهمترین غده در مغز انسان، محرکهای صوتی را به وسیله سیستم‌های عصبی دریافت و در کنار حافظه و تخیل
ص: 421
به آنها پاسخ می‌دهد. غده هیپوفیز نیز که از غده تالاموس فرمان دریافت می‌کند به محرکهای صوتی پاسخ می‌دهد و موجب بروز ترشحاتی می‌شود که نتیجه آن آزادسازی ماده آرام‌بخشی به نام آندروفین خواهد بود. با توجه به اینکه مهمترین اثر ماده مزبور، تسکین درد در انسان است به سادگی می‌توان به ارزش قرآن‌درمانی پی برد که عملا موجبات آزادسازی ماده آندروفین را فراهم می‌سازد. همان ماده‌ای که علاوه بر تسکین درد باعث انبساط و شادی در انسان می‌شود.
صوت انسان می‌تواند به میزان قابل توجهی در تسکین و تقلیل وضعیت بحرانی بیمارانی که در بخش آی سی یو بستری شده‌اند نیز تاثیر داشته باشد. زیرا ثابت شده است که سیستم اعصاب انسان به محرکهای صوتی با فراز و فرودهای منظم، پاسخ مثبت می‌دهد.
قرآن‌درمانی یک فرآیند فعال است. در قرآن‌درمانی، انتظار می‌رود که قرآن ما را دربرگرفته و در تمام وجودمان جریان پیدا کند.
نکته حائز اهمیت در قرآن‌درمانی تمرکز و اندیشه در مورد آن چیزی است که «قرآن درمانگر» براساس مفاهیم قرآنی، درمان‌جو را به آن متوجه می‌سازد. باید در نظر داشت که «انرژی مثبت در پی اندیشه مثبت می‌آید» و هرجا فکر و تمرکز باشد انرژی هم وجود دارد.
برای بهتر گوش دادن به قرآن دو مطلب را باید به خاطر سپرد:
صدای قرآن در حدی باشد که شما با آن راحت هستید 2- خودتان را تسلیم قرآن کنید.

کاربردهای قرآن‌درمانی:

افرادی که در ارتباط کلامی مشکل دارند با قرائت قرآن در دستگاهها و به شیوه‌های مخصوص می‌توانند در شمرده تلفظ کردن اصوات، گفتار مورد نیاز و مهارت در تشخیص لغات، رشد و تمرین کنند. نوای آهنگین و موزون قرائت قرآن نیز می‌تواند تقویت جریان تکلم را در اختلالات گفتاری مانند لکنت زبان آسان سازد. از قرآن برای اشخاص زبان پریش به‌عنوان روشی برای برقراری رابطه کلامی می‌توان استفاده کرد. در این روش جملات کوتاه و آیاتی منتخب در نمونه‌های ساده آهنگین، به شیوه قرائت خوانده می‌شود.
ص: 422
به موازاتی که بیماران عبارات و جملات را یاد گرفتند، دستگاهها و آهنگهای قرائت کمرنگتر می‌شوند، این روش بر پایه این نظریه قرار گرفته که وقتی نیم‌کره سمت چپ، آسیب می‌بیند می‌توان به وسیله اغراق در قرائت (دستگاه و آهنگ، با تأکید بیان کردن و استفاده از جملات و آیات آهنگین) با کمک نیم‌کره راست مغز، تکلم را کمک، تحریک و تسهیل کرد. از قرآن می‌توان در چند منظور درمانی استفاده کرد: 1- کاهش حواس‌پرتی 2- رهایی از تنش ها و حساسیت‌های شدید 3- افزایش احساس ارزش شخصی قرآن‌درمانی می‌تواند در زمینه تقویت کارکرد جسمی و روحی این افراد مؤثر واقع شود و با افزایش اعتماد به نفس در ایشان، انرژی مثبت را تقویت کرده و موجب آرامش روان و انبساط روح در این‌گونه افراد شود

ناب‌ترین منبع آرامش:

قرآن، نابترین منبع آرامش و زلالترین چشمه آفرینش است. تنها کسانی به این اکسیر حیات دست خواهند یافت که با این کتاب آسمانی یعنی قرآن، عجین شوند و روحشان منزلگاه آفتاب جهانتاب کلام وحی گردد. آری، جویندگان راستین آرامش، عزت و سعادت ابدی، راهی نیکوتر از نوشیدن دمادم این ساغر آسمانی نخواهند یافت؛ چرا که تنها در سایه‌سار سقفی که با انوار قدسی آیات قرآن خواهند ساخت، مسیری به سوی فردایی جاودانه در نیکویی و خیر برای خویش ترسیم می‌نمایند. بی‌تردید، جامعه‌ای که افراد آن، آرامش و سعادت را از طریق کتاب وحی جستجو می‌کنند هیچ‌گاه از تخریب، بی‌انصافی، دروغ، دزدی، فساد و ... رنج نخواهد برد و همواره شاهد مدیران و مردمانی از جنس عشق و مهربانی خواهد بود. این یک حقیقت است که با جسم و روحی بیمار و ناآرام نمی‌توان به دیدار خدا و آرامش واقعی رسید. آفریننده، خود راه را گشوده و درمان را هدیه کرده است. قرآن، همان دارویی است که دوستداران زیارت دوست را آماده دیدار می‌سازد.

تاثیر معجزه‌آسای صوت قرآن:

اگر چه از نزول این کتاب هدایت و انسان‌ساز و داروی آرامبخش آسمانی، بیش از هزار و چهارصد سال می‌گذرد اما آدمی همچنان به ابعاد گسترده و اعجاز تاثیرگذاری آن در مسائل مختلف پی نبرده و هرازگاهی به کشفیاتی در
ص: 423
یکی از عرصه‌های علمی و ... به وسیله قرآن دست می‌یابد. شاید بتوان گفت پی بردن به خاصیت آرامبخشی و درمان‌گری در زمینه‌های گوناگون، یکی از مهمترین کشف‌های کسانی است که شاید حتی به این کتاب آسمانی باور دینی نداشته باشند.
تاثیر شگرف این نعمت الهی در درمان دردها تا جایی است که برخی از کشورها و مجامع دنیا برای درمان بیماری‌های روحی و جسمی بیماران به دعا و قرآن روی آورده‌اند. بگونه ای که هم‌اینک به لحاظ علمی نیز ثابت شده است که شنیدن صوت قرآن کریم، می‌تواند تنش‌های روانی را در انسان کاهش دهد. براساس تحقیقات صورت گرفته در آمریکا ثابت شده است، گوش کردن به صوت ترتیل قرآن کریم، تغییرات فیزیولوژیکی در سیستم عصبی انسان ایجاد می‌کند و تنش‌های شدید روحی را کاهش می‌دهد. تاثیر آرام‌بخش شنیدن قرآن کریم در افراد عصبی و پرتنش به حدی است که 97 درصد این مشکلات کاهش می‌یابد. جالب‌تر آنکه این نتایج مثبت در حالی به دست آمده است که بسیاری از این افراد حتی با زبان عربی آشنا نبوده و متوجه مفهوم آیات نمی‌شدند. در همین راستا، پایگاه اینترنتی «میدل ایست آن‌لاین» هم گزارش داد، کسانی که تسلط به زبان عربی ندارند نیز با شنیدن آیات قرآن به آرامش می‌رسند و این به علت تاثیر فیزیولوژیکی آن بر سیستم عصبی آنهاست. همچنین در یک تحقیق صورت گرفته درباره اثر صوتها بر روی موجودات، معلوم شده است که اصوات، تاثیر مستقیمی بر سلولها و بافتها دارند، بنحوی که در میزان زیبایی شکل آنها نقش‌آفرینی می‌نمایند. بطور مثال نتایج حاصل از قرار گرفتن مولکولهای آب در برابر آهنگهای پاپ و کلاسیک و همچنین صوت قرآن، نشان داد که آن دسته از مولکولهایی که در برابر صوت قرآن قرار داشتند از شکل و چینش زیباتری برخوردار شده اند. حال این سوال مطرح می‌شود: درحالی‌که حدود هفتاد درصد حجم بدن آدمی از آب تشکیل شده است، تاثیر صوت قرآن بر میزان زیبایی و نحوه شکل‌گیری آن تا چه اندازه خواهد بود؟
ص: 424

قرآن و تلاوت قرآن در تحقیقات تجربی:

کوئینگ و همکاران براساس نتایج تحقیق خود یافتند که اعتقادات مذهبی باعث کاهش افسردگی می‌گردد.
تحقیقی توسط نیکبخت (1373) با عنوان بررسی میزان تاثیر آوای دلنشین قرآن کریم بر کاهش درد بعد از جراحی بیماران در تهران انجام شد. نتایج نشان داد گروهی که آوای قرآن کریم را گوش فراداده بودند از نظر کاهش شدت درد در مقایسه با گروه شاهد اختلاف معنی‌داری داشتند. بعلاوه در گروه آزمون شدت علائم حرکتی و صوتی ناشی از درد بطور معنی‌داری کاهش پیدا کرده بود.
McCraty
(1998) تحقیقی با عنوان تاثیر انواع متفاوت موسیقی بر خلق، اضطراب و بهداشت روانی انجام دادند. نتایج نشان داد موسیقی راک بطور معنی‌داری پرخاشگری، اضطراب و بیقراری را افزایش داده و آرامش و بهداشت روانی آنان را کاهش داده است. موسیقی منظم بیشترین تاثیر را در افزایش احساسات مثبت و کاهش احساسات منفی داشته است.
Millar
و همکاران (1997) در تحقیقی با عنوان اعتقادات مذهبی و افسردگی در 60 مادر و 151 فرزند در آمریکا بیان کردند که اعتقادات مذهبی در این دو گروه یکی از عوامل مهم پیشگیری‌کننده بر علیه افسردگی می‌باشد.
مجیدی (1383) در تحقیقی تحت عنوان تاثیر آوای قرآن بر میزان اضطراب بیماران قبل از آنژیوگرافی عروق کرنر گزارش کردند افرادی که به قرآن کریم گوش داده بودند میزان علائم حیاتی و اضطراب کمتری را نسبت به گروه شاهد داشتند.
انصاری و همکاران (1384) در تحقیقی با هدف تاثیر آوای قرآن کریم بر افسردگی بیماران بستری در بیمارستان روان انجام دادند. نتایج نشان داد که آوای قرآن کریم بر افسردگی تاثیر داشت و این میزان در کسانی که به قرآن کریم اعتقاد بیشتری داشتند بالاتر بود.

نتیجه‌گیری:

آوای قرآن کریم به‌عنوان یک موسیقی عرفانی از بعد اعجاز بیانی بر حالات روحی و روانی انسان تاثیرگذار است. لذا می‌توان به‌عنوان یک روش پیشگیری و درمانی غیر دارویی در اختلالات روان از جمله اضطراب و افسردگی استفاده نمود.
ص: 425

منابع‌

1- بلوریان محسن، اثرات تمرینات مختلف ورزشی بر بهداشت روانی، مجله ورزش و ارزش 1375. شماره 89 ص 24
2-
Kaplan HT. comprehensive textbook of psychiatry. Williams wilkins. 2002, 4821
3- یوسفی بهرام. اثر ضد افسردگی و درمانی ورزش. مجله ورزش و دانشگاه. 1372. شماره 16. ص 4
4-
Dikestin, T.( 0002 ). Gender difference in mood and anxiety disorders from bench to bedside. American Journal of Psychiatry, 751) 81 (, 6811 - 78.
5-
Isaacs, L. R.( 2002 ). Basic concepts of Psychiatric Mental Health Nursing,) 5 (. Lippincott.
6- باقری یزدی، عباس. بوالهری، جعفر. پیروی، حمید. (1374). بررسی وضعیت سلامت روانی دانشجویان ورودی سال تحصیلی 74- 73 دانشگاه تهران. فصلنامه اندیشه و رفتار.
سال اول، شماره 4، صفحات 30 تا 39.
7- دستجردی، رضا. خزاعی، کلثوم. (1380). بررسی سلامت عمومی دانشجویان ورودی سال 81- 82 دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. شماره 14، دوره 8، صفحات 34 تا 38.
8- نوربالا، احمد علی. کاظم، محمد (1378). طرح ملی بررسی سلامت و بیماری در ایران. مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور. وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، تهران، صفحات 7 تا 10.
9- دادجو، زهرا. (1376). علل مؤثر بر پیدایش اضطراب مدرسه و اثربخشی پسیکودرام در درمان آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، صفحات 22 تا 26
10- سوره زخرف آیه 36
11- اصول کافی، ج 2، ص 599
12- بحار الانوار، ج 92، ص 109.
13- صحیفه‌ی سجّادیه، دعای 42
14- بحار الانوار، ج 92، ص 20
15- بحار الانوار، ج 92، ص 20
16- بحار الانوار، ج 92، ص 19
ص: 426
17- اصول کافی، ج 2، ص 601
18- اصول کافی، ج 2، ص 601
19- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه‌ی 147
20- بحار الانوار، ج 92، ص 117
ص: 427